Don’t wail, don’t cry, don’t pretend you’re unhappy, ploughman!
You old, sly fox, you won’t catch us napping, ploughman!
Under some pretext or other, daily you stand at my door;
Don’t beg, don’t ask me, don’t stretch out your hand at my door!
I’m sick of seeing the whole of your clan at my door!
Don’t get ideas, don’t wear out my patience, ploughman!
Be dumb and obey me while I am gracious, ploughman!
If the year brought you peasants no gain, what do I care?
If there was no rain and no crop of grain, what do I care?
If drought spoiled the rice and barley again, what do I care?
If last year your debt with your blanket you paid, what do I care?
Now carry your rug to the market to sell, ploughman!
Be dumb and obey, for assistance don’t yell, ploughman!
Don’t try to explain that from hunger you’re dying, wretch!
You’ll never persuade me, so no use trying, wretch!
Pay what you’re due—don’t tell me you can’t—lying wretch!
Bring me barley and wheat, and rice, ploughman,
Or I’ll take off your skin in a trice, ploughman!
Swear as much as you like that you can’t—I’ll have it!
By Allah almighty, I’ll get what I’m due—I’ll have it!
You’ll be whipped and flogged black and blue—I’ll have it!
Don’t forget yourself, pay your arrears, ploughman,
Don’t overreach yourself, don’t spill vain tears, ploughman!
Your job is to plough; eat millet yourself; give me wheat, ploughman!
As long as it’s softer than stone—any stuff you can eat, ploughman.
If you don’t have water, their’s plenty of snow to heat, ploughman!
You have never seen butter or cream or meat, ploughman,
You’re used to a simple life, like a beast, ploughman!
Haven’t I always declared that I want good relations?
All an aristocrat wants is leisure and relaxation,
Idling, gambling, drinking and eating without cessation.
Such is a gentleman’s life by tradition, ploughman;
It was Allah appointed to us such an earthly mission, ploughman!

The wheel of fortune’s turning in a new way
nowadays: The working men begin to think they’re human nowadays.
They poke their noses everywhere and always nowadays.
What are we coming to when working men breathe freer nowadays?
They fght for rights and disobey the overseer nowadays!
The wheel of fortune’s turning in a new way nowadays;
The working men begin to think they’re human nowadays.
Now tell me, why do you demand respect, a simple worker?
Why raise your voice, and what can you expect, a simple worker? !
All you should do is serve the rich, though they neglect a simple worker.
Well-paid or not, you must be gratefully subdued, you simple worker,
But the wheel of fortune’s turning in a new way nowadays;
The working men begin to think they’re human nowadays,
Don’t plunge yourself into distress, take care, beware, rich man;
If any worker speaks the truth, don’t give him ear, rich man!
Don’t let the poor breathe freely—don’t you dare, rich man!
Don’t yield, don’t budge an inch, don’t give in anywhere,
rich man! For the wheel of fortune’s turning in a new way
nowadays; The working men begin to think they’re human nowadays!
Don’t pay attention, even though they may complain, the poor.
They’ve no expensive clothes nor homes—they’ve got no brain, the poor.
No property, no riches do they ever gain, the poor.
All they possess are ragged coats, shoes torn, clothes
plain, the poor. But the wheel of fortune’s turning in a new way
nowadays; The working men begin to think they’re human nowadays.
If you intend to be both free and merry in this world,
Just think about yourself, don’t have a worry in this world.
If you would have no load of woe to carry in this world,
Forget that other people’s lots are sorry in this world!
Yet the wheel of fortune’s turning in a new way
nowadays; The working men begin to think they’re human nowadays.
To think about the plight of your poor nation? By no means!
To sooth poor orphans and to stop their lamentation? By no means!
To help the poor, to give them consolation? By no means!
Yet fortune’s wheel is turning in a new way nowadays;
The working men begin to think they’re human nowadays!

Мне горечь рот свела, хочу вкусить твоих щедрот, свобода!
Дай мне изведать: ты халва или сладчайший мед, свобода.

Приснился берег мне морской, пусть сон мой сбудется скорее!
На нем лежит гора горой – в мешках отправки ждет свобода.

Свобода свалена в тюках, завязанных веревкой прочно,
Давненько я мечтал о ней, пусть мне перепадет свобода.

Я стал покорнейше просить: «Друзья, мне дольку уделите!
Кусочек только. Знать хочу, что беднякам дает свобода».

«Прочь! Руки коротки твои! – мне крикнул кладовщик сердито. –
Тебе, чужак, не разрешит вкусить запретный плод свобода!

Не знаешь, что ли, простота, что суждена она Ирану?
Зачем красавице урод! Знай, на таких плюет свобода!»

Я, огорченный, отошел в сторонку, грустно ожидая,
Что, погрузившись на корабль, покинет нас вот-вот свобода.

Трель полицейского свистка… И двинулся корабль громоздкий,
В свободном море по волнам медлительно плывет свобода.

Но вдруг огромный черный флаг затрепетал на главной мачте.
Я понял этот скорбный знак: там ждут – сейчас умрет свобода.

Нерасторопный капитан был смыт бушующей водою.
Что ж, должен потонуть корабль, с ним вместе пропадет свобода.

Кипят и пенятся валы, неумолимо наступая,
Истошный вопль услышал я и понял, что орет свобода.

Крик разбудил меня. Я встал и, на часы взглянув, промолвил:
«Ночь глубока. Усни, бай-бай, пока не рассветет, свобода!»

Колесо свое упрямо катит вспять судьба теперь!
И рабочий изгоняет из себя раба теперь!

Но нельзя позволить, чтобы рядовой рабочий стал
В жарком споре с богачами смелым, твердым, как металл,
Чтобы вольно и открыто полной грудью задышал
И хозяина-владыку вдруг бояться перестал!

Колесо свое упрямо катит вспять судьба теперь!
И рабочий изгоняет из себя раба теперь!

Эй, рабочий! Неужели ты почтенье заслужил?
Неужели размышлять ты о своем пути решил?
Брось, любезный, эти штучки! Не жалей горба и сил!
И служи богатым с миром, как до сей поры служил.

Колесо свое упрямо катит вспять судьба теперь!
И рабочий изгоняет из себя раба теперь!

Не сплошай, богатый! Слышишь, ни на шаг назад, ни-ни!
Если даже прав рабочий, ты свою неправду гни!
Пусть бедняк на толстосума ночи трудится и дни,
Как положено трудиться оборванцу искони.

Колесо свое упрямо катит вспять судьба теперь!
И рабочий изгоняет из себя раба теперь!

Ум рабочему несвойствен, и талант ему не дан,
Ходит он босым по свету, жалок, голоден и рван.
Ни абы, ни шали нету, череп пуст, и пуст карман,
Лишь чоху бедняк имеет да единственный кафтан.

Колесо свое упрямо катит вспять судьба теперь!
И рабочий изгоняет из себя раба теперь!

Если хочешь быть спокойным ты в своем родном краю,
Не тужить, а жить богато и привольно, как в раю,
Действуй запросто, согласно своему календарю,
Относись всегда к рабочим, как к скотине и зверью.

Колесо свое упрямо катит вспять судьба теперь!
И рабочий изгоняет из себя раба теперь!

Если ты увидишь горе, устраняйся за версту,
Не спеши вдову утешить, приголубить сироту,
Да еще смотри не вздумай, согревая бедноту,
Провести по кругу жизни вместо зла добра черту.

Колесо свое упрямо катит вспять судьба теперь!
И рабочий изгоняет из себя раба теперь!

Не трать усилий, милый мой, обогащенья ради,
Не занимайся кутерьмой приобретенья ради,
Не трать часов, не трать минут ты наслажденья ради,
Пусть будет в мыслях светлый труд освобожденья ради,
Чтоб выжил твой народ, борись его спасенья ради,
И для грядущего трудись его рожденья ради!
Времен не изменяя ход, свободы кто добьется?
Будь трезвым, друг, гляди вперед, жизнь вспять не повернется!

Оковы бедности впились в тела людей – ты видишь?
Ведь их терзают всё лютей, их боль – сильней, ты видишь?
Как можно спать? Страданья, скорбь земли своей ты видишь?
Вождем случайно дервиш стал, а жизнь трудней, ты видишь?
Радетель этот низко пал, ведь он злодей, ты видишь?
Тут было зданье – от него гора камней, ты видишь?
Любое зданье – час придет – в руины превратится,
Любой родившийся – умрет, но жизнь – не прекратится!

Скажи, чего добьешься ты богатствами своими?
Их наживал ты и копил, что делать будешь с ними?
Умрешь – и люди назовут труды твои пустыми!
Пока возможность есть, слепец, иди с людьми простыми,
Одно хоть зданье возведи – свое возвысишь имя,
Пример потомкам покажи поступками такими!
Нужд у народа не сочтешь, их время только множит, –
Не так легко того найдешь, кто бедному поможет.

Народ мой, будешь в крепкий сон ты погружен – доколе?
Постельных радостей искать, считать ворон – доколе?
На эту спячку, праздность, лень ты обречен – доколе?
Ислам в невежестве погряз, мир ослеплен – доколе?
Терпеть убогость, темноту, и плач, и стон – доколе?
Народ забит и угнетен, бесправен он – доколе?

Иль не способны мы сынов вести к прогрессу, к свету?
Иль не талантлив наш народ, к науке тяги нету?
Ведь знанья каждому нужны, на всё нужны ответы,
Но школ-то нет, а ведь сыны должны учиться где-то?
И где, скажите, есть богач, который понял это?
Мы ожидаем от него поддержки и совета!
Помочь нам надо с прошлым рвать, чтоб счастье обреталось,
Ну а Сабирам – лишь взывать! Что им еще осталось?

Надежда народа, с веселым лицом детвора,
Любимая матерью, добрым отцом, детвора!

Любовью и лаской обязаны вы матерям,
Их вечным объятьям, о дети, их нежным словам.
Отцы не скупились, хоть каждый суров и упрям,
И, слава творцу, обижаться на счастье не вам.
Ты так возмужала в семействе своем, детвора, –
Свободно гуляй на просторе земном, детвора!

Вы, мальчики, ростом уже кипарису равны.
Как.взрослый петух, вы поете – враги тишины.
Родители рады, что стали большими сыны.
Довольно! Уж вам колыбели теперь не нужны.
Скорее расстанься с постельным теплом, детвора!
Оставь наконец-то родительский дом, детвора!

Болтаться на улице, всюду бывать вам пора,
Валандаться, шляться опять и опять вам пора,
Скандалить и драться, громить, воровать вам пора,
Меняя наружность, весь мир расшатать вам пора.
Стреляй что ни день, забавляйся свинцом, детвора,
Как славно па улице слыть молодцом, детвора!

Настал не ученью, не школьным занятиям срок:
Взлелеянным детям все знанья о мире не впрок.
Нет, время настало всё делать добру поперек,
Пусть в сердце войдут беспрепятственно зло и порок!
Учись обращению с крепким словцом, детвора!
Учитель и школа тебе нипочем, детвора!

Как следует, дети, владеть кулаком вам пора,
По чести хозяйничать в доме своем вам пора,
Быть с матерью дерзкими, драться с отцом вам пора,
Покой их разрушить своим удальством вам пора!
Несчастную мать избивай вечерком, детвора,
Да так, чтоб вздохнуть не смогла она днем, детвора!

Отец не исполнит какой-нибудь просьбы твоей, –
Чтоб он устрашился убытков, бей утварь скорей!
Яви свой характер, бранись, да, смотри, погрубей!
Стремясь к избавленью от смелых сыновних затей,
Из дома продаст он посуду с котлом, детвора!
Он рад распроститься с последним добром, детвора!

Достаток? Достаточно горя ему одного!
Уж так повезло ему – праздник сплошной! Торжество!
Что светом очей он считал, то сгубило его!
Трудился – и вот тебе: нет за душой ничего!
И душу не спас он прискорбным концом, детвора!
Печаль у бедняги – всей жизни венцом, детвора!

О наследник милый мой,
Красящий мой путь земной,
Лишь ты один,
Мой юный сын,
Моих седин
Опора, свет,
Уж десять лет,
Как стар и сед,
Не говоря, в конце концов,
О вере дедов и отцов,
О самолюбии моем,
О теле и душе, о том,
Что больше жизни бережем:
О чести, совести моей, –
Остаток дней,
Остаток сил
Лишь тебе я посвятил;
И не только все соседи – безусловно, весь народ
Знает, что не первый год
Дни и ночи напролет,
Потеряв убыткам счет,
Много всяческих забот,
И уроков, и невзгод
Испытал я на себе, делая добро и зло,
Ибо всё для сына шло;
Пусть мне было тяжело –
Всё, что слала мне судьба,
Я сносил, не хмуря лба,
Чтобы, зная в жизни толк,
Выполнить отцовский долг:
Я выращивал, любя,
Милый кипарис, тебя, –
Я не подражал глупцам,
Тем невеждам, тем отцам,
Что по грубости своей
Губят свет своих очей –
Ненаглядных сыновей
Гонят в школу поскорей, –
Нет, я сердцем был нежней,
Я не стал во цвете дней
Обижать души твоей,
И в темницу школы той,
Полной бреднями, пустой,
Я тебя не заключил,
Ибо здраво заключил,
Что, бесспорно, лжет весь свет,
Будто скрыт в науках свет, –
Верь, от них покоя нет:
Наложив на них запрет
И твоей свободе рад,
Я не ставил ей преград,
Но тебе в пути твоем
Не отказывал ни в чем:
Не стесненный ремеслом,
Вечно улицей влеком,
Ты сменял базаром дом,
Правил праздник день за днем,
Утро с вечером смешав,
Шел, куда направит нрав;
Что б ни делал – был ты прав,
Ибо, сыну волю дав,
Понимая юный пыл,
Где б ты ночью ни гостил,
Наслаждаясь под луной
Пеньем, бубном и зурной,
Я тебя всегда хвалил – и могу на коврик сесть,
Чтоб творцу хвалу вознесть:
Сын мой стал таким, как есть,
Доблестей его не счесть,
Молодцу такому честь:
Силой – лев, повадкой – тигр,
Миновавший время игр, –
Значит, сын мой, должен ты
Воплотить мои мечты:
Воспитанье завершить,
Некий подвиг совершить –
Высмотри табун в горах
Иль посей смятенье, страх
Ты в каких-нибудь домах,
Повергая жертвы в прах,
Сузив землю второпях
И отрезав путь у всех,
Чтобы каждый твой успех
Был мне лучшей из утех, –
Стать разбойником не грех:
Молод, весел и удал,
Наточил в ночи кинжал,
На большой дороге стал
И сражаешь наповал;
Пусть преследуют везде,
Ты не думай о беде:
Даже в камеру попав,
Ты пребудешь жив и здрав,
У начальства добрый нрав:
О тебе похлопотав,
Хлеба мягкого дадут,
И водички тут как тут
Кружку чистую нальют,
Создадут
В тюрьме уют,
И не будет смельчака,
Чья решит тебя рука
Оскорбить хотя б слегка,
Ну а там, – прощай, тоска! –
Выбрав миг наверняка,
Ты бежишь из-под замка,
А задержит часовой,
И побег сорвется твой,
И с поникшей головой
Ты встретишь приговор суда
О том, что сослан на года, –
Мой милый, не горюй тогда:
И поселенье – не беда! –
Иди ты с радостью туда,
Там девок много, верь ты мне,
Что подойдут тебе вполне,
С красоткой Соней наравне:
Не ротик, а бутон им дан,
Как серебро их белый стан,
Цветок с неведомых полян,
Глядит – ты думаешь: джейран! –
От их кудрей ты будешь пьян:
Таят сирени аромат;
Ах, красота их ранит взгляд,
А белизна туманит взгляд,
Когда ж ласкать их станет взгляд,
То лишь к одной пристанет взгляд:
Одной из этих стройных дам,
Изящных и достойных дам
Ты скажешь: сжалься – всё отдам!
И сделаешь своей женой,
И будешь верен ей одной,
Она велит: свой дом забудь! –
И не смутишься ты ничуть,
И, сколько б твой ни длился век, ты там и завершишь свой путь.

Зачем я должен сострадать и подавать ему, господь?
Зачем я должен помогать и потакать ему, господь!

Босой? Голодный? Поделом несет терновый свой венец!
Что, он не может прокормить себя, как пахарь или жнец?

Какая польза богачам, что он оттянет свой конец?
Да если он умрет скорей, ему же выгодней, господь!

О голодающих скорбеть, скажу открыто наперед,
Я не намерен. Нет и нет! Пускай хоть вымрет весь народ!..

Создатель сам поможет им, коль в этом надобность найдет.
А мне, признаться, видеть их противно-муторно, господь!

А всё газетчики виной: чуть что – они уж тут как тут,
На всю губернию кричат, статьи аршинные пекут –
Мол, помогите беднякам! Не дай бог бедные умрут!
Зазря карман опустошать – да это ж просто смех, господь!

Ты что, скажи, сошел с ума? Ты так стоять за нищих рад,
Что, можно думать, среди них скулит твой сват иль даже брат.

Ведь деньги мне дороже глаз! Дороже всех земных наград!
Нельзя же их совать в ладонь любому встречному, господь!

Бедняк к богатым знает путь – за подаяньем лезть горазд!
Ишь, попрошайничать привык! Коль брюхо пусто, пусть продаст

Чоху свою, и шапку, и недавно сотканный палас.
Да разве мало мне кому подарки надо слать, господь!

Ты всё газету мне в глаза свою ничтожную суешь,
А суть увидеть не спешишь, а дело толком не поймешь:
Ну, дам я деньги беднякам, а без копейки Анна что ж?
Ведь Анна-то не Хансенем, чтоб попрошайничать, господь!

Ты человек? Что это так, ужель считаешь ты?
Что человеком быть – пустяк, ужель считаешь ты?

У человека красота и роскошь быть должны,
Дома в убранстве у него и не сочтешь казны.
Следы усердия его на всех вещах видны.
Дворцом хибарку, грязь и мрак ужель считаешь ты?
Что человеком быть – пустяк, ужель считаешь ты?

Ты в знатном обществе, смотри, не вылезай вперед!
Перед начальством смирно стой, закрыв покрепче, рот!
Нехорошо, когда бедняк, пороча нас, орет.
Что равен богачу бедняк – ужель считаешь ты?
Что человеком быть – пустяк, ужель считаешь ты?

Кто с богачами уравнял несчастных бедняков?
Мы взяли всем: лицом, умом! Бедняк, а ты каков?
Ты о достоинствах своих и двух не свяжешь слов!
Что мы в одном ряду, простак, ужель считаешь ты?
Что человеком быть – пустяк, ужель считаешь ты?

Удел твой – молотом стучать, не зазнавайся, эй!
О равенстве мечтаешь ты? Не строй пустых затей!
Двугривенный получишь в день – уж ты и богатей?
Мильоном каждый свой пятак ужель считаешь ты?
Что человеком быть – пустяк, ужель считаешь ты?

Мы – богачи, мы – богачи! Почет и слава – нам!
А если нам дана казна, то и держава – нам!
И власть над ней принадлежит – подумай здраво! – нам!
Хозяев сборищем зевак ужель считаешь ты?
Что человеком быть – пустяк, ужель считаешь ты?

Скажи, кому обязан ты работою своей?
За наши добрые дела ты нам дерзить не смей!
Да ты за это нам воздать когда-нибудь сумей!
За честь клеймить нас так и сяк ужель считаешь ты?
Что человеком быть – пустяк, ужель считаешь ты?
Смущенье знаешь ты?
Себя ль терзаешь ты?
От срама, от стыда
В огне сгораешь ты?

Эй, чумазый, как ты втерся в наш имущий класс?!
Неужели в самом деле ты достоин нас?!
Только стоило нам смолкнуть, ты уж тут как тут.
Лезешь, дурень, прямо в залу, как наглец и плут!
Ты рабочий. Ты в опорки грязные обут.
Так не пробуй же тягаться с ханом, свинопас!

Что за шум ты поднимаешь, что за чушь несешь!
Созерцать твои лохмотья просто невтерпеж!
О приличии понятья нету ни на грош.
Не в папахе ли ты прячешь золотой запас?!

Рожа в саже, руки – крюки, посмотри, каков!
А язык подвешен ловко – рассуждать здоров.
Кто привез и расселил их, этих бедняков?
Кто развел их, этих нищих, миру напоказ?!

Было время, с поклоненьем к беку шел бедняк,
В три погибели сгибался, а не кое-как,
Унижался, улыбался даже натощак.
Чуть покажешься, бывало, вскакивал тотчас.

Было время, да минуло, нынче жизнь не та:
Осмелела, обнаглела всюду беднота.
Равноправье им подайте! Взъелись неспроста!
Спячка кончилась, выходит. Пялят бельма глаз!

Эй, феле! Ступай сочти-ка заработок свой,
Со своей родней голодной на Судьбу повой.
Разве можно выйти в люди с честной головой?
Жалок твой портрет, рабочий, в профиль и анфас.

Веришь? Ищешь человечность? Где ж твой сан и чин?
Чести ждешь? Культуры жаждешь? Пышных именин?
Где ж твои ковры и шали, окромя овчин?
Где твои шальные деньги? Где ты их растряс?

Говоришь-то ты надменно! Где ж твой замок? Где?
Где любовницы-красотки? Сони, Ани где?
Где отрада опьяненья? Звон бокалов где?
Где, скажи, игра в рулетку в поздний сладкий час?

Был бы ты в ладах с аллахом, он тебе бы дал,
Как и всем богатым людям, ум и капитал.
Но ведь ты бедняк бесштанный! Постыдись, нахал!

Не пытайся быть культурным! Слишком ты чумаз!
Убирайся вон, рабочий! Сгинь, ничтожный, враз!
Не погань паскудным видом благородных нас!

Мы, пленники веков, живем в цепях судьбы.
Но не бродяги мы, не нищие рабы.
Не только мудрецу, известно и невежде,
Что, честь блюдя свою, живем, как жили прежде.
Туранцы мы! Свой род ведем издалека!
Мы – шоры на глазах народа-простака!

Привыкнув жить во тьме и лени с детских лет,
Мы – вечные отцы раздоров, распрей, бед.
Взимая с ближних дань, мы смотрим воровато:
Нельзя ли их лишить последнего халата?
Туранцы мы! Свой род ведем издалека!
Мы – шоры на глазах народа-простака!

Едва почил в земле великий Мелик-шах,
Мы тут же стали жить друг с другом па ножах.
И так нам удалось в борьбе себя ослабить,
Что враг взошел на трон и край наш начал грабить.
Как видишь, честь свою несем мы сквозь века!
Туранцы мы! Свой род ведем издалека!

Чингиз нам, как глава, был нужен позарез.
Мы с конницей его не зря пришли в Хорезм.
Бежал хорезмский шах. А мы, резвясь как черти,
Дома и школы жгли и рушили мечети.
Повсюду нам почет. Запомнят нас века!
Мы – шоры на глазах народа-простака!

К нам крестоносцы шли. И зазвенел булат.
Всех рыцарей побив, вернулись мы назад.
Но друг на друга тут рванулись наши кони.
И стали мы сады свои рубить под корень.
Трудились мы, пока держала меч рука.
Мы – шоры на глазах народа-простака.

Чернобаранными считали мы себя,
Белобаранными считали мы себя.
То в Анатолии, а то в Азербайджане,
Как долг и честь велят, друг друга поражали.
Туранцы мы! Свой род ведем издалека!
Мы – шоры на глазах народа-простака.

Потом пришел раскол. Делились пополам:
Тех принял хан Ильдрым, а этих – Тамерлан.
Потом и стон и крик стоял над Анкарою –
Там кровь пускали мы и исходили кровью;
Стрелки мы и мишень для доброго стрелка.
Мы – шоры на глазах народа-простака!

Во славе – Тамерлан! Во прахе – Тохтамыш.
В Кызыл-Орде людей мы сбрасывали с крыш.
Но вот Кызыл-Орда, распавшись, опустела.
Тогда московский царь пустил дружины в дело.
И что же? Власть его для нас была сладка.
Туранцы мы! Свой род ведем издалека!

Султан Селим иль шах великий Исмаил,
Не помню, первым кто ислам наш раздвоил?
Но раздвоили нас: одни пошли в сунниты,
Другие – то-то грех! – немедленно – в шииты.
Тех и других судьба, увы, с тех пор горька.
Мы – шоры на глазах народа-простака!

Недуг тот шах Надир поклялся излечить.
И, прежде чем в земле достойно опочить,
Войной решил пресечь он эти две болезни.
Где сыщешь средство ты разумней и полезней?
Но мы, его убив, забыли старика.
Туранцы мы! Свой род ведем издалека!

Вот зрелище опять! Какая, право, новь!
Из-за куска земли мы перегрызлись вновь.
И, воскресив слова «иранство» и «османство»,
Мы вновь ведем войну и вновь чиним тиранство.
Мы подняли клинок и гибнем от клинка.
Мы – шоры на глазах народа-простака.

Когда я брожу по степям, по лесам,
Колючий топтать бурелом – не боюсь!

И если брожу среди знойных пустынь,
С диковинным встречусь зверьем – не боюсь!

На море, когда на мой утлый челнок
Обрушатся буря и гром, – не боюсь!

Вопящую вижу толпу дикарей,
Навстречу иду напролом – не боюсь!

На темную гору паду, словно луч,
Вулкана, что дышит огнем, – не боюсь!

В ущелье войду, словно легкая тень,
Увижу змею – что мне в том? – не боюсь!

А в заросли спрячусь, уйду в камыши,
Там встретиться с яростным львом – не боюсь!

На кладбище, если встают из могил
Вампиры во мраке ночном, – не боюсь!

В развалинах бесы и духи подчас
Кружатся, как мошки, столбом, – не боюсь!

Немало загадочных, странных людей
Встречаю в скитанье своем – не боюсь!

Короче, всего, что случается мне
Увидеть на шаре земном, – не боюсь!

Но – каюсь! – что вместе с бесстрашьем таким,
Как только – аллахом клянусь я святым! –

Войдет мусульманин в мой дом – я боюсь!
Мне страшно дышать между лживых, дурных!

Я вижу кровавые замыслы их,
Жить рядом с коварством, со злом – я боюсь,
Боюсь, боюсь, боюсь!

За твоих бессердечных дворян, боже, слава тебе!
За набивших до края карман, боже, слава тебе!

За глядящих без дрожи на горе народа всего,
Но почет получивших и сан, боже, слава тебе!

За покой мясорубок живых, тех, что знают одно:
Лишь бы был пожирнее баран, – боже, слава тебе!

За людей, утопивших в крови столько братьев своих,
За твоих мусульман и армян, боже, слава тебе!

О, за кровь, что по воле твоей затопила Баку,
За страданий и слез океан, боже, слава тебе!

За рычащих твоих дикарей, за твоих кровопийц,
В чьих глазах лишь кровавый туман, боже, слава тебе!

За шакалов твоих городских, – их в пустыню б загнать! –
За кишащий зверями майдан, боже, слава тебе!

За честнейших людей, что всерьез помогают лжецам
Замышлять сверх обмана обман, боже, слава тебе!

И за тех, что спокойно крадут в женской бане белье,
За бесчестных таких мусульман, боже, слава тебе!

И за тех, что спокойно глядят на такие дела, –
Их же совесть не тронул шайтан, – боже, слава тебе!

Вопрошая, всевышний, тебя: как не сжег ты земли? –
Говорю я, от радости пьян: боже, слава тебе!

Не решить мне загадки, лежащей скалой на груди!
Это только начало пути, жизнь еще впереди!

В школу мальчуган идет.
Вот он храбро стал на лед.

Шаг – и вмиг попал в беду:
Он лежит, ничком на льду!

Встал, и что же сделал он?
Так вскричал он, раздражен:

«Ах ты, лед! Какой ты злой!
Человека – с ног долой!

Вот постой! Придет весна –
И тебе задаст она!

Станешь ты водою, лед,
Воду в море унесет».

Слушай, муж, оставь ребенка! Он еще у нас малыш!
Пусть сынишка сквернословит, он еще у нас малыш!

Прахом дедушки прошу я: дай ты малому покой!
Ну, ругнет он тетю, дядю, ну, шугнет разок-другой,
Ну, пошлет тебя подальше… Эко дело, страх какой!
Ведь ему всего двенадцать… Он еще у нас малыш!
Пусть сынишка сквернословит, он еще у нас малыш!

Не учи, не мучь ребенка, книжку в нос ему не суй,
Не скликай соседей сдуру, как последний обалдуй,
Подари при всех дитяте не щелчок, а поцелуй!
Он резвится, он играет, он еще у нас малыш!
Пусть сынишка сквернословит, он еще у нас малыш!

Ах, как люб мне муж соседки, осчастливленной Агджи!
Он сынка за ругань хвалит и ласкает от души,
Даже льнет к нему с конфеткой: «Ну-ка, крошка, обложи!»
Вот и нам бы так же с нашим! Он еще у нас малыш!
Пусть сынишка сквернословит, он еще у нас малыш!

Слушай, муж, не досаждай мне! Слово «школа» не тверди!
Не кори мальца за ругань, ставить в угол погоди,
Лучше дай ему гостипец да прижми к своей груди.
И не лезь к. нему с пеналом! Он еще у нас малыш!
Пусть сынишка сквернословит, он еще у нас малыш!

Слава богу, не армяне, чтоб сынка образовать.
Вон, взгляни, каков в натуре наш хваленый дылда зять.
Он зубрил, учился в школе, а чего нам с зятя взять?!
Нет, не дам учить малютку! Он еще у нас малыш!
Пусть сынишка сквернословит, он еще у нас малыш!

Если бедствия пришли раздавить народ – нам что?
Если с голоду бедняк почему-то мрет – нам что?

Голодают, но богатств мы не завещали им:
Мол, идите – всё добро, не жалея, раздадим!
Есть у нас один закон: верность выгодам своим!
Наша роскошь перейдет к нашим детям, к ним одним.
Если бешеный буран погубил сирот – нам что?
Если с голоду бедняк почему-то мрет – нам что?

Все, что нажил, накопил – отдавать им? Что за бред!
Чтобы лопал это всё зангезурский дармоед?
Знать не знаем мы таких! Если выхода уж нет –
Сядь, бельмо, им на глаза, чтобы им не видеть бед!
День и ночь голодный вой, посиневший рот – нам что?
Если с голоду бедняк почему-то мрет – нам что?

Насреддин, оставь! Забудь! Все твои призывы – прах!
Нас на это не возьмешь! Сам сиди в своих сетях!
Нам глядеть на Зангезур? Видеть в каждом доме страх?
Пусть в могилу лягут те, что замерзли там, в горах!
Не равнину дал им бог, а гряду высот – нам что?
Если с голоду бедняк почему-то мрет – нам что?

Не показывай нам, друг, то пристанище беды!
Летом мы гуляли там, на горах – цветы, плоды.
Но, поборы завершив, мы оставили сады.
На зиму – в Тифлис гулять: пить и петь на все лады,
Рвут бураны Зангезур, смерть ведет обход – нам что?
Если с голоду бедняк почему-то мрет – нам что?

Мы оставили пока разоренные дома, –
Путь в дома веселья нам указала жизнь сама.
Ах, в Тифлисе много Лиз – прелестью сведут с ума.
У красоток – люстры, блеск, а к Залхе заглянешь тьма!
Если эта тьма навек обняла народ – нам что?
Если с голоду бедняк почему-то мрет – нам что?

Вот как в мире ты живешь! Ай, хвала, хвала тебе!
Что ни слово – ересь, ложь! Ай, хвала, хвала тебе!

Значит, правда, что поэт с верой не в ладу давно,
Что умение писать лишь безбожникам дано!
Всё их дело – отрицать, веселиться, пить вино.
Снова с книгой ты бредешь? Ай, хвала, хвала тебе!

Непохожий на людей, ну-ка – к зеркалу лицом!
Хною бороду намажь, будь заправским молодцом!
Ты благочестивым стань, палец свой укрась кольцом,
Чтоб сказали все: «Хорош!..» Ай, хвала, хвала тебе!

Нет, несчастный, ты себя до могилы не поймешь!
Твой противный круглый глаз с молоканским, право, схож.
Чуть услышу речь твою – уж меня бросает в дрожь.
Ты теперь ко мне не вхож. Ай, хвала, хвала тебе!

Ты на истину взгляни ну хотя б одним глазком!
Вай! Портретами чертей ты зачем украсил дом?
Неужель тебе глаза не мозолит день за днем
Вид безбожных этих рож?… Ай, хвала, хвала тебе!

Обезумев, ты забыл все дела для суеты.
С новым платьем приобрел даже новые черты.
Любишь блеск штиблет, галош! Это ты или не ты?
Ты в грехах великих сплошь!.. Ай, хвала, хвала тебе!
Боль мою в себе умножь! Ай, хвала, хвала тебе!

Отец
Сынок, на улице играй, будь равнодушен ко всему,
И никакого ремесла пусть у тебя не будет.
Сторонкой школу обходи, охоты к чтению, к письму
И к изучению числа пусть у тебя не будет.

Сын
Отец, работы не ищи, избави боже, не трудись,
На это времени, отец, пусть у тебя не будет…
Ты лучше каждый день женись и ежедневно разводись,
И чувства чести никогда пусть у тебя не будет.

Отец
Настанет ночь – из дому прочь,
По кабакам броди всю ночь,
Там имя доброе порочь.
Как совести, так и стыда пусть у тебя не будет,
И самолюбья никогда пусть у тебя не будет.

Сын
Настанет ночь – обмажься хной
И в ряд всех жен своих построй.
Когда же ляжешь ты с одной,
Того, чем женщинам ты мил, пусть у тебя не будет
Ни настроения, ни сил пусть у тебя не будет.

Отец
Пусть по утрам встает заря,
А ты не поднимайся зря,
Лежи. Короче говоря,
Ни жажды знания, сынок, пусть у тебя не будет,
Ни прилежания, сынок, пусть у тебя не будет.

Сын
Пусть по утрам заря встает,
Ты в жаркой бане парь живот,
А если вдруг болезнь придет,
Здоровья, что истратил ты, пусть у тебя не будет,
А заодно и красоты пусть у тебя не будет.

Отец
Когда ты день и ночь подряд
Без дела бродишь наугад
И люди все тебя стыдят,
К ним уважения, сынок, пусть у тебя не будет,
В душе смущения, сынок, пусть у тебя не будет.

Сын
Когда выходишь ты во двор
И с девушкой через забор
Ведешь игривый разговор,
Красавица болтать с тобой пусть никогда не будет,
Твоею верною женой пусть никогда не будет,
Играть твоею бородой пусть никогда не будет,
Удачи в жизни никакой пусть у тебя не будет.

Швырнешь ли, Насреддин, в корзину мое посланье, – не беда!
Случайно ль, с умыслом забыли все о Ширване, – не беда!

Я не беспомощен, сумею свой город описать в стихах.
Коль бросит в дрожь моя картина, скажу заране: не беда!

На ней лентяи и невежды в кругу беспечных и тупых, –
Ах, если в городе старинном так много дряни – не беда!

Заброшены библиотеки, закрыты школы с давних пор,
И если нету у ширванцев образовапья – не беда!

Здесь чайханы за кабаками, за чайханами – кабаки!
Что в них сидят и днем и ночью все мусульмане не беда!

Коль кровь сосет бездельник сытый из жил голодных бедняков
И гурий им молла сбывает, весь век дурманя, – не беда!

Что ж, не печатай этих строчек, но хоть прочти их и пойми!
А если их совсем оставишь ты без вниманья – не беда!

Ах, как чудно с друзьями я жил тогда!
Наш народ с темнотою дружил тогда!

Разобраться в правах не пытался он,
Революции не улыбался он,
Перед книгами не преклонялся он –
Так невеждою и оставался он!
Сколько вздора я в речи вложил тогда!
Ах, как чудно с друзьями я жил тогда!

Не пыталась пороков искать страна.
Зло добром научилась считать она.
Нас увидеть желаньем была полна,
Нам везде и повсюду росла цена.
Нас почетом ислам окружил тогда.
Ах, как чудно с друзьями я жил тогда!

Все стонали, но пир не смолкал у нас,
Повелитель опоры искал у нас,
Вор в поклоне всегда поникал у нас,
Вкусный плов уваженье снискал у нас,
День ли, ночь ли – я в гости спешил тогда,
Ах, как чудно с друзьями я жил тогда!

Лицемерили мы – не видал народ,
Что со святостью дело вразрез идет, –
И у нас вырастал, вырастал доход.
Нас и наше вранье окружал почет.
Наш закон правоверных страшил тогда.
Ах, как чудно с друзьями я жил тогда!

Мы абой прикрывали любой порок,
Всё, что нам приносили, копилось впрок.
Нам ни жадность, ни алчность не шли в упрек,
Почитался целительным наш порог.
Многим дом наш Каабой служил тогда.
Ах, как чудно с друзьями я жил тогда!

Божеством и святынею были мы,
За хранителей веры сходили мы.
Всем казалось, что вправду светили мы.
Их гроши трудовые копили мы.
А скупых я проклятьем глушил тогда.
Ах, как чудно с друзьями я жил тогда!

Нынче бес настоящий живет в любом.
Посмотрите: шайтаны кругом, кругом.
Оседлали и едут на нас верхом.
Неужели мы прошлого не вернем?
Наш народ с темнотою дружил тогда.
Ах, как чудно с друзьями я жил тогда!

Ax!.. necə kef çəkməli əyyam idi,
Onda ki, övladi-vətən xam idi!

Öz həqi-məşruni bilməzdi el,
Çöhreyi-hürriyətə gülməzdi el,
Gözlərini bir kərə silməzdi el,
Qəztəyə, jurnalə əyilməzdi el,
Daim eşitdikləri övham idi,
Ax!.. necə kef çəkməli əyyam idi!

Ölkədə bunca yox idi eybcu,
Neyləridiksə görünürdü niku,
Xəlqdə didarımızə arizu,
Bizdə var idi nə gözəl abiru,
Hörmətimiz vacibi-islam idi,
Ax!.. necə kef çəkməli əyyam idi!

Millətə çatdıqca qəm, əyyaş idik,
Hakimə yar, amirə qardaş idik,
Qibleyi-taətgəhi-ovbaş idik,
Harda aş olsaydı, ora baş idik,
Hər gecə, hər gün bizə bayram idi,
Ax!.. necə kef çəkməli əyyam idi!

Gərçi riya idi bütün karımız,
Kar ilə bərək idi kirdarımız,
Leyk həman var idi miqdarımız,
Höccət idi hər kəsə gövtarımız,
Xəlqin işi bizlərə ikram idi,
Ax!.. necə kef çəkməli əyyam idi!

Eybimizi çulğalamışdı əba,
Hər nə gəlirdi boşalırdı qaba,
Kim nə qanırdı, – nədi zöhdü riya?
Naxoşa xaki-dərimizdən şəfa,
Söməəmiz kəbeyi-ehram idi,
Ax!.. necə kef çəkməli əyyam idi!

Bizlər idik xəlqin inandıqları,
Piri-hidayət deyə qandıqları,
Nur görürlərdi qarandıqları,
Bizdə idi cümlə qazandıqları,
Kim bize pul vermese bednam idi,
Ax!.. necə kef çəkməli əyyam idi!

Indi adamlar deyəsən cindilər,
Cin nədi, şeytan kimi bidindilər,
Lap bizi ovsarladılar, mindilər,
Ay keçən əyyam, olasan indilər!..
Onda ki, övladi-vətən xam idi!
Ax!.. necə kef çəkməli əyyam idi!

Düşdü bütün qəzetlər qiymətdən, ay can, ay can!….
Xalqın canı qurtardı töhmətdən, ay can, ay can!….

Qıl yaymayırdı əsla zalımların gözündən,
Rüsvay idik cahanda məlunların sözündən,
Ax, ax! Nə yaxşı oldu, iş düşdü öz-özündən,
Əlləşməmiş qutardıq zəhmətdən, ay can, ay can!….
Düşdü bütün qəzetlər qiymətdən, ay can, ay can!….

Badi-səba, apar ver, Molla Qəvama müjdə,
Yazsın, de, Lənkəranda Molla Səlama müjdə,
Söylə, о da yetirsin cümlə əvama müjdə;
Düşdü bütün qəzetlər qiymətdən, ay can, ay can!….
Munbərdə rəqsə gəlsin behcətdən, ay can, ay can!….

Ərz et bəşarət ilə Qafqaydakı vücudə:
Jurnal, qəzet qapandı, durma, yıxıl sücudə,
Hər nə bilirsən eylə qeybətdə, rübərüdə,
Yazmaz dəxi yazanlar bidətdən, ay can, ay can!….
Düşdü bütün qəzetlər qiymətdən, ay can, ay can!….

Get Qübbəyə səlam et Molla Hacı Babayə,
Söylə tutuldu cumlə jurnal, qəzet vəbayə,
Mömün müridlər ilə dur qoş səda-sədayə,
Ümmətlərin yığılsın hər kətdən, ay can, ay can!….
Düşdü bütün qəzetlər qiymətdən, ay can, ay can!….

Yatdı qəzet yazanlar, fursət dəxi sizindir,
Qarşıda var orucluq, söhbət dəxi sizindir,
Məsciddə mənbər üzrə lənət dəxi sizindir,
Ayrılmayın ölüncə lənətdən, ay can, ay can!….
Düşdü bütün qəzetlər qiymətdən, ay can, ay can!….

Aldanmaram ki, doğrudur ayinin, ey əmu!
Kəssin məni, həqiqi isə dinin, ey əmu!

İmanına qəsəmlə çapırsan cəmaəti,
Quldurçuluq tüfəngimdir dinin, ey əmu!

İmanına qəsəmlə çapırsan cəmaəti,
Quldurçuluq tüfəngimidir dinin, ey əmu?

Qəlbin kimi siyah edəməzsən məhasinin,
Cumma hənaya boşla bu təlvinin, ey əmu?

Sövmü səlatdan sənə gər çıxmasaydı pul
Olmazdı bunca zəhmətə təmkinin, ey əmu?

Tikmə namazını gözümə bir cida kimi,
Göstər müamiləndəki təyinin, ey əmu!

Moldayı, gördün nə iqdam etdi?! Amma, millət a!….
Az zamanda nə sərəncam etdi?! Amma, millət a!….
Öz gücün hər qövmə ifham etdi?! Amma, millət a!….
Varlığın mərdanə elam etdi?! Amma, millət a!….
Moldayı, gördün nə iqdam etdi?! Amma, millət a!..

Basdı, keçdi əhli-İran qatladı hər milləti,
Bildi qədrin, aldı haqqın, qovzadı milliyyəti,
Aldığı məşrutəni parlatdı parlaq qeyrəti,
Əhsənüllah, himməti-tam etdi?! Amma, millət a!….
Moldayı, gördün nə iqdam etdi?! Amma, millət a!….

İş başında əyləşən kəslər xəyanətdən səva,
Vay, yanıldım, qoy deyim, hə, lap sədaqətdən səva
Etməz oldu bir nəfər olsun da xidmətdən səva,
Var-yoxun həp bəzli-islam etdi! Amma, millət a!….
Moldayı, gördün nə iqdam etdi! Amma, millət a!….

Əql heyrandır ki, saysin bir-bir əhrarın işin,
Qanmaq olmur, anlamaq olmur Sipəhdarın işin,
Yefremin, ya Bağırın, yainki Səttarın işin,
Mərhəbalar! Vəh, nə əncam etdi! Amma, millət a!….
Moldayı, gördün nə iqdam etdi?! Amma, millət a!….

Eyləsin Səttarü Bağır başqa bir iyma, neçin?
Ya hökumət eyləsin əhrarlə dəva, neçin?
Qanmıram, əlqissə, sərdari-Bahadir ya neçin
Bağırı təslim Səmsam etdi?! Amma, millət a!….
Moldayı, gördün nə iqdam etdi?! Amma, millət a!….

Get, daha ol arxayın, yat, eyləmə sərsəm, kişi!
Parladı, meydana çıxdı millət, etmə qəm, kişi!
Qoy bizi təqdir edib də söyləsin aləm, kişi,
İktisabi-izzəti-nam etdi! Amma, millət a!….
Moldayı, gördün nə iqdam etdi?! Amma, millət a!….

Bəzək, bəzək ki, deyirlər, cəvahirat deyil,
Cəvahirat bu gün ziynəti-həyat deyil.

Nədən cəvahirə fəxr eyləsin gərək nisvan?
Cəmadə fəxr isə şayani-ümmühat deyil.

Həqiqi validənin ən şərəfli bir bəzəyi –
Ədəbli, uslu çocuqdur, təcəmmülat deyil.

O madərin ki, yox övladə hüsni-tərbiyəsi,
Səzayi-məkrəməti-nami-validat deyil.

Həyata layiq olan ziynət – elm gövhəridir
Ki, boylə bir dirilik qabili-məmat deyil.

Nə dərs olaydı, nə məktəb, nə elmü sənət olaydı!
Nə dərsə, məktəbə, elmə, filanə hacət olaydı!

Nə səndəli, nə qarandaş, nə lövhü miz, nə təbaşir,
Nə dəftərə, qələmə, kağıza bu rəğbət olaydı!

Nə mədrəsə, nə müəllim, nə bu üsuli-cədidə,
Və nə uşaqlarımızda bu qabiliyyət olaydı!

Nə əhlimizdə ayıqlıq əlaməti görünəydi,
Nə bir para oxumuşlarda bu zəkavət olaydı!

Nə hüsn olaydı cavanlarda əmr-millətə qarşı,
Nə bu cavanlar olaydı və nə bu millət olaydı!

Düşəydi daş о günə kim, qəzet-məzet sözü çıxdı,
Qəzet işin törədən nabəkarə lənət olaydı!

Nə gündə, həftədə, ayda çıxan qəzet və nə jurnal,
Nə mətbəə, nə mühərrir və nə təbaət olaydı!

Nə Şərq olaydı, nə Əqsayi-şərq, həm nə Japonya,
Nə onların hünəri xəlqə dərsi-ibrət olaydı!

Nə “Nəfxi Sur Cəhangir”, nə “Məlik-Mütəkəllim”,
Nə bəzi kişvəri-İranda bu ləcacət olaydı!

Nə Türkyədə bu qanun-əsasi nəşr olunaydı,
Nə biədəb yeni türklərdə bunca cürət olaydı!

Nə xortlayaydı bu şəkl ilə “Molla Nəsrəddin”, ey kaş!
Nə kalba Səbzalılarda bu xovfü vəhşət olaydı!

О köhnələrdən əcəb kim, utanmayıb da deyirlər:
Gərək bu əsrə görə boylə, boylə adət olaydı!

Bu bişüurların ağlına, kəmalına bax bir!
Qadam kəmalınıza! Barı sizdə qeyrət olaydı!

Adəmi adəm eyləyən parədir,
Parasız adamın üzü qarədir,

Qoy nə əslin, nəcabətin olsun,
Nə nəcibanə halətin olsun,
Baş ayaq eyb içində olsan da
Tək bu aləmdə dövlətin olsun;
Adəmi adəm eyləyən parədir,
Parasız adamın üzü qarədir,

Olmasın fəhmin, əqlin, idrakın,
Var nə qəm, ta ki, vardır əmlakın
Atəşi-xanə suzi-millət ikən
Hər kəsin sacdəgahıdır xakın;
Adəmi adəm eyləyən parədir,
Parasız adamın üzü qarədir,

Olmayır, olmasın da insafın,
Dut qanın şişə içrə əsnafın,
Ta ki, var əldə beş puçuq quruşun
Mötəbərsən gözündə əşrafın;
Adəmi adəm eyləyən parədir,
Parasız adamın üzü qarədir,

Kəndli:
— Denilir, elm oxuyun, sözləri hər anda bizə,
Bunu təsdiq ediyor ayeyi-quran da bizə,

Axund:
— Hansı qurandır о ki, onda yazılmış bu xəbər?
Şiə mollası yazan türkicə quransa əgər,
Mən onun yazdığı qurana yavıq durmayıram,
Maşa ilə yapışıb, əl də belə vurmayıram.

Kəndli:
— Xub, buyur sünni yazan bir neçə təfsiri oxu,
Elmin icabı üçün ondakı təqdiri oxu!

Axund:
— Ox, apar bir yana at sünni yazan təfsiri!
Başına dəysin onun tərcüməsi, təhriri!
Bizlərə molla filankəs yazan asar gərək!
Biz olaq ondakı məzmunə xəbərdar gərək!

Kəndli:
— О yazıb: yer öküzün buynuzu üstündə durur,
Biz gərəkdir inanaq ki, kişi boylə buyurur?!

Axund:
— Buna şübhən də var?

Kəndli:
— Əlbəttə, inanmam bu sözə!

Axund:
— Nələtulla, a gavur, şəkk ediyorsan öküzə?!

Sonya, ey dilbəri-pakizə-əda!
Sənə bu Naqdı bəyin canı fəda!
Aşiq oldum о zamandan ki, sana,
Hər nə hökm eylədin, ey mahliqa,
Etmədim onda təxəllüf əbəda,
Diləyin oldu məramınca rəva….
“Gözəlim, şimdi nədir fərmanın?
Canı qurban sənə bu nalanın!”

Sənəmim, laləruxum, gülbədənim,
Mələyim, sərvqəddim, simtənim,
Ey fərəhbəxş dili-pürmühənim,
Söylə, aya, günahım noldu mənim,
Qarğalar məskəni oldu çəmənim?!
Keçdi əğyar əlinə yasəmənim?
El bütün oldu bu gün tənəzənim?
“Gözəlim, şimdi nədir fərmanın?
Canı qurban sənə bu nalanın?”

Та dedin tabei-fərman ol, oldum,
Hüsnümə valehü heyran ol, oldum,
Nazənin canıma qurban ol, oldum,
Eşqdə xanəsi viran ol, oldum,
Qapıma əcz ilə dərban ol, oldum,
Aqibət müstəhəqi-nan ol, oldum,
“Gözəlim, şimdi nədir fərmanın?
Canı qurban sənə bu nalanın!”

Dil о gündən ki, düçar oldu sənə,
Bir yazıq aşiqi-zar oldu sənə,
Uydu, bisəbrü qərar oldu sənə,
Var-yoxum ta ki, nisar oldu sənə,
Bir də baxmaq mənə ar oldu sənə,
Başqa bir cəzbəli yar oldu sənə,
“Gözəlim, şimdi nədir fərmanın?
Canı qurban sənə bu nalanın!”
Əmr qıldın mənə, şeyda ol, oldum,
Eşqdə bisərü pa ol, oldum,
Yəni sərdadeyi-sevda ol, oldum,
Tərk namusa mühəyya ol, oldum,
Şənini at çölə, risva ol, oldum,
Nəzəri-xəlqdə ədna ol, oldum,
“Gözəlim, şimdi nədir fərmanın?
Canı qurban sənə bu nalanın!”

Söylədin hörmətini at, atdım,
Malını, sərvətini at, atdım,
Əhlini, külfətini at, atdım,
Qövmünü, millətini at, atdım,
Cümlə heysiyyətini at, atdım,
Müxtəsər, qeyrətini at, atdım,
“Gözəlim, şimdi nədir fərmanın?
Canı qurban sənə bu nalanın!”

Mənə aid bütün irsi-pədərim –
Əkinim, mülküm, evim, bumü bərim
Nə zaman getdi isə yox xəbərim,
Səndə idi mənim ancaq nəzərim,
Həp sənə oldu fəda simü zərim,
Qalmadı yanmağa bir parça tirim,
“Gözəlim, şimdi nədir fərmanın?
Canı qurban sənə bu nalanın!”

Mənə əvvəlcə özün yar oldun,
Sevdiyimsən, deyə, dildar oldun,
Məst ikən mən hələ, huşyar oldun,
Başqa bir fikrə həvəskar oldun,
Cümlə maəmləkimə nar oldun,
Məni yox etdin, özün var oldun,
“Gözəlim, şimdi nədir fərmanın?
Canı qurban sənə bu nalanın!”

Leyk mən bunca fəlakətlə yenə
Varam əvvəlki sədaqətlə yenə,
Durmuşam eyni iradətlə yenə,
Baxıram kuyinə həsrətlə yenə,
Mümkün olduqca bu halətlə yenə
Sürərəm ömrümü qəflətlə yenə,
Agah olmam bu rəzalətlə yenə,
“Gözəlim, şimdi nədir fərmanın?
Canı qurban sənə bu nalanın!”

Çünki biz taifə əhli-kərəmiz,
Mərəzi-eşqdə sabitqədəmiz,
Zadəganız, həpimiz möhtərəmiz,
Eşq meydanına yeksər həşəmiz,
Dinü dildadeyi-zibasənəmiz,
İşbu vəch ilə səzayi-ədəmiz….
“Gözəlim, şimdi nədir fərmanın?
Canı qurban sənə bu nalanın!”

Bəzi yerlərdə təsadüf olunur aşa, ətə.
Müftə görcək tuturam kəndimi bozbaşa, ətə!

Deyirəm, kaş qonaqlıq olan evlərdə bütün
Yeyib-içməkdə başım bənd ola, çulğaşa ətə!

О qədər xoşlanıram tüstüsü çıxcaq kababın
Ac pişik tək cumuram şövq ilə birbaşa ətə!

Görürəm ta əti qəssab dükanında asılıb,
Az qalır it kimi nəfsim hürə, dırmaşa ətə!

Nuş olur canıma ət, xasə о həngamədə kim,
Mən yeyəm, xırda uşaqlar baxa, ağlaşa, ətə!

Əti çox istəyirəm, leyk pulu ondan çox,
Nola, quzğun kimi ta müftə qonam laşa, ətə!

Xərc edir bir para əşxas pulun bayramda
Zəfərana, yağa, razyanaya, xaşxaşa, ətə!

Filhəqiqət yeməli şeydir əgər pulsuz ola,
Yaramır pul verilə hər quruya, yaşa, ətə!

Pulu ancaq yaraşır çinləyəsən sənduqə,
Nə ki, xərc eyləyəsən millətə, dindaşa, ətə!

Oylə zəhləm gedir, allah da bilir, millətdən,
Oluram süst adı gəlcək, dönürəm daşa, ətə!

Adı puldursa pulun, leyk özü can yonqarıdır,
Vermək olmur qohuma, qonşuya, qardaşa, ətə!

Verərəm dinimi, imanımı, əmma pulumu
Vermərəm “Bəhlul” ağa, arxayın ol, aşa, ətə!

Bir bəhanə əldə ünvan etməli bundan sora
Büsbütün məxluqə elan etməli bundan sora!

Nov üsulun şərə bərəks olduğun izah edib,
Köhnəni tətbiqi-quran etməli bundan sora!

Xasə bu jurnal, qəzet əmrində bir fitva tapıb,
Sədd rahi-nəşri-irfan etməli bundan sora!

Boylə iş, bunca qəzet, bunca mazet olmaz, canim!
Bunları məhkumi-bütlan etməli bundan sora!

Din gedir, məzhəb gedir, qədri itir mollaların,
Çareyi-əmri-müsəlman etməli bundan sora!

Hər yetən kəndin mühərrir ədd edib min söz yazır,
Bunları mətrudi-övtan etməli bundan sora!

Kəsməli hər növ ilə olsa nüfuzun, hörmətin,
Sərbəsər avareyi-nan etməli bundan sora!

Cırmalı dəftərlərin, sındirmalı çernil qabın,
Fikri tərvici-qələmdan etməli bundan sora!

Mümkün olsa lap kökündən qaldırıb bir zənn ilə
Cümlə mətbuatı viran etməli bundan sora!

Siyyəma, şairləri hökmən və hötmən zor ilə
Xaric-əz-islamü iman etməli bundan sora!

Müxtəsər, hər kim ki, gördün fəhmi var, bir söz qanır,
Küfr ilə məşhuri-dövran etməli bundan sora!

Arqadaşlar, ələman, gəl tez verib də əl-ələ,
Həm bu yolda əhdü-peyman etməli bundan sora!

Aid olmur indi bunlardan bizə bir mənfəət,
Pul verərlərsə, müsəlman etməli bundan sora!

Bir cibimdə əskinasım, bir cibimdə ağ mənat,
Olsun, olsun, qoy çox olsun böylə ləzzətli həyat!
Pişgahi-çeşmi-canımda vətən etsə vəfat, –
Olsun, olsun, qoy çox olsun böylə ləzzətli həyat!

Qarşımda təzim üçün səf bağlasa kühsarlər,
Axsa aclar didəsindən cuyi-cuşişbarlər,
Baxmaram, ancaq çoxalsın kassada dinarlar,
Olsun, olsun, qoy çox olsun böylə ləzzətli həyat!

Xuni-əxvan ilə qoy olsun vətən bir laləzar,
Zalimanın zülmü hərgiz etməsin vicdanə kar,
Tək ucalsın şənimiz, olsun təəyyüş bərqərar,
Olsun, olsun, qoy çox olsun böylə ləzzətli həyat!

Şimdi bəzl etməm, mənə lazım şu imranın sonu,
Çün pula möhtacdır dünyada hər anın sonu,
Bərcəhənnəm olmasın yeksər müsəlmanın sonu!
Olsun, olsun, qoy çox olsun böylə ləzzətli həyat!

Çeynənildi millətin, neylim hüquqi-əqdəsi,
Ya ki, heç bir yerdə yoxdur hörmətli, çəni, səsi,
Böylə-böylə sözlərin mən olmaram baziçəsi!
Olsun, olsun, qoy çox olsun böylə ləzzətli həyat!

Müxtəsər, çəkmə yanımda bir də vicdan namini,
Ac qalıb zar ağlayan bikəs yetiman namini,
İstəsən könlüm açılsın – söylə milyan namini!
Olsun, olsun, qoy çox olsun böylə ləzzətli həyat!

İranlı deyir ki, ədl ilə dad olsun,
Osmanlı deyir ki, millət azad olsun,
Zahid nə deyir? Deyir ki, qarnım dolsun,
İranlı da, Osmanlı da bərbad olsun!

Tacir arayır ki, bir ticarət yapsın,
Amil çalışır bu yolda xidmət yapsın,
İş mollalarındır ki, çalsın-çapsın,
Yatsın, dursun, qüsli-cənabət yapsın.

Jurnal, qəzetə çıxır ki, millət oxusun,
Hər bir əsərindən alsın ibrət, oxusun,
Rusca oxumuşlara bu iş ar gəlir,
Derlər, bunu qoy qarə cəmaət oxusun.

Zənn etmə ki, zikrə, səcdəyə dalmaq üçün
Zahid yüyürür məscidə əcr almaq üçün,
Dün çaldığı səccadəyi satmış da yemiş,
İndi yüyürür əlavəsin çalmaq üçün.

Vaiz ki, çıxar minbərə tez püflər odu,
Təkfirə qoyar kimin ki, eşq isə modu;
Vardır deyəsən bu xazini-niyranın
Ağzında ekstrenni kafir zavodu.

Bimərhəmət əyanlarına şükr, xudaya!
Bu sahibi-milyanlarına şükr, xudaya!

Millət qəminə baxmayan ənzari-kərəmlə
İyşani-zəvi-şanlarına şükr, xudaya!

İş bilməyən ancaq yemək-içməkdən əlavə,
Bu canlı dəyirmanlarına şükr, xudaya!

Bidadi-bəradərlə olan qanına qəltan
Qafqazdakı qurbanlarına şükr, xudaya!

Xassə Bakı şəhrində, о şöhrətli məkanda
Dərya tək axan qanlarına şükr, xudaya!

Xunxar olan əfradi-bəni-növünə daim
Bu vəhşiyü ğərranlarına şükr, xudaya!

Qurd isə, şəğal isə biyabanda olurdu,
Şəhr içrə bu heyvanlarına şükr, xudaya!

Gözlənməyən ədnalığın icadına ciddən
Himmət edən insanlarına şükr, xudaya!

Həmmamdə övrətlərə quldurluq edən bu
Qeyrətli müsəlmanlarına şükr, xudaya!

Sakit oturan boylə cinayətlərə qarşı
Bu sahibi-vicdanlarına şükr, xudaya!

Bilməm nə zaman qəhrin edər aləmi bərbad?!
Səbr etdiyin avanlarına şükr, xudaya!

Həll olmadı könlümdəki nisgilli müəmma….
Təcdid edirəm mətləi, mabədi var əmma….

Gər bu il xəlqi təbah etdi giranlıq, bizə nə?!
Tapmayır ac-yalavaclar güzəranlıq, bizə nə?!

Biz məgər aclara vəqf eyləmişik malımızı,
Та ki, hər müstəhəqə bəzl edək əmvalımızı?
Biz müraat edərik ancaq öz əhvalımızı,
Daima bəsləyərik naz ilə ətfalımızı.
Atasız tiflləri basdı boranlıq, bizə nə?!
Tapmayır ac-yalavaclar güzəranlıq, bizə nə?!

Bu da sözdürmü, qazandıqlarımız parələri
Hey verək boğmalasın Zəngəzur avarələri?
Bizlərə dəxli nədir yoxdur əgər çarələri?
Qoy ağarsın füqəra gözlərinin qarələri!
Çəksin onlar gecə-gündüz nigəranlıq, bizə nə?!
Tapmayır ac-yalavaclar güzəranlıq, bizə nə?!

Boşla, ay Molla dayı, sən də bizi çəkmə zora!
Biz sənin hiylən ilə düşmərik əsla bu tora!
Baxmarıq guşeyi-çeşm ilə daha Zəngəzura!
Qarlı dağlarda soyuqdan ölənin canı gora!
Olmadı qismət о bədbəxtə aranlıq, bizə nə?!
Tapmayır ac-yalavaclar güzəranlıq, bizə nə?!

Bizə göstərmə, əzizim, о qəm oylaqlarını,
Yazda çox gəzmişik al güllər açan dağlarını,
Yığmışıq dəhyekini, boşlamışıq bağlarını,
Qış üçün xoşlamışıq Tiflis oyuncaqlarını….
Çulğayıb Zəngəzuru indi boranlıq, bizə nə?!
Tapmayır ac-yalavaclar güzəranlıq, bizə nə?!

Hələlik tullamışıq xaneyi-viranələri,
Dolanıb kişvəri-Tiflisdə kaşanələri
Tapdıq axır Lizalar tək neçə cananələri,
Çilçıraqlarla işıqlandırırıq xanələri,
Zalxalar daxmasına çökdü qaranlıq, bizə nə?!
Tapmayır ac-yalavaclar güzəranlıq, bizə nə?!

Cəmaət:

Zilli-Sultan, bura say döydürüb aldıqlarını!
Söyüb aldıqlarını, söydürüb aldıqlarını!

Zilli-Sultan:

Tövbə, əttövbə, xəta rahinə getdiklərimə!
Bilib etdiklərimə, bilməyib etdiklərimə!

Cəmaət:

Sən ki, Avropadaydın, niyə yorta-yüyürə
Cumdun İrana, bu viranədə düşdün də girə?
Saldın axır öz əlinlə özünü ağzıbirə,
Vec bitirməz sənə, dönmə dəxi daşa, dəmirə,
Boş danışma, bura say qapdırıb aldıqlarını!
Çapıb aldıqlarını, çapdırıb aldıqlarını!

Zilli-Sultan:

Tövbə, əttövbə, xəta rahinə getdiklərimə!
Bilib etdiklərimə, bilməyib etdiklərimə!

Cəmaət:

Birbəbir yadına sal cümlə unutduqlarını,
Millətin qanın alıb, şüşəyə tutduqlarını,
Qış üçün axtalayıb yayda qurutduqlarını,
Gözlərin kəllənə də çıxsa, qus udduqlarını!
Boş danışma, bura say öldürüb aldıqlarını!
Bölüb aldıqlarını, böldürüb aldıqlarını!

Zilli-Sultan:

Tövbə, əttövbə, xəta rahinə getdiklərimə!
Bilib etdiklərimə, bilməyib etdiklərimə!

Cəmaət:

Əlli il ölkədə vurmuşdun, a zalım işini,
Sən ki hazır eləmişdin çiyini, bişmişini,
Təməin indi nədir ya qıcıdırsan dişini,
Aç belindən dəxi şəmşiri-müzəffərkeşini!
Boş danışma, bura say satdırıb aldıqlarını!
Atıb aldıqlarını, atdırıb aldıqlarını!

Zilli-Sultan:

Tövbə, əttövbə, xəta rahinə getdiklərimə!
Bilib etdiklərimə, bilməyib etdiklərimə!

Cəmaət:

Əhli-İranı uşaqdır deyə saldız beşiyə,
Ki, məbada ayılıb ağlıya, durduz keşiyə,
Taki açdı gözün iranlı, soxulduz deşiyə,
İş çətinləşdi, indi, yığdığını çək eşiyə!
Boş danışma, bura say asdırıb aldıqlarını!
Basıb aldıqlarını, basdırıb aldıqlarını!

Zilli-Sultan:

Tövbə, əttövbə, xəta rahinə getdiklərimə!
Bilib etdiklərimə, bilməyib etdiklərimə!

Qeyd 1: İlk dəfə “Molla Nəsrəddin” jurnalında (23 avqust 1909, N34) “Məstəli şah Gərguci” imzası ilə çap olunmuşdur. Bu şer Ağa Məsih Şirvaninin “Tövbənamə” adlı tərcibəndinə bənzətmədir. Tərcibənd belə başlanır:

“Sənə zahirdir, əya, heyyü xəbirü dana,
Olsa hər mazivü müstəəbəlü məxfi peyda,
Qul şəhindən eliyən cürmü yaşurmaq nə rəva,
Əhv qıl, eyləmişəm çox qələtü səhvü xəta!
Tövbə, ya Rəbb, xəta rahinə getdiklərimə!
Bilib etdiklərimə, bilməyib etdiklərimə!”…

Qeyd 2: Zilli-Sultan – Məhəmmədəli şahın atası Müzəffərəddin şahın qardaşı idi. İranda Məşrutə vaxtı o, Avropaya getmişdi. İrana qayıtmaq istərkən camaat onu Rəştdə tutub saxlamış, İrandan çıxmasını, əmlakının müsadirə edilməsini tələb etmişdi. Həmin hadisəyə işarə olunur.

Çatlayır, Xanbacı, qəmdən ürəyim,
Qavışıb lap acığımdan kürəyim.

Nola bir evdə qoyaydız qarabaş,
Verməyəydiz məni bu əbləhə, kaş!

Mən ki, damdan, bacadan baxmaz idim,
Su kimi hər tərəfə axmaz idim.

Hərzə-hərzə danışıb gülməz idim,
Ər nə şey olduğunu bilməz idim;

Oturub ac komasında atamın,
Biş-düşün hazır edərdim anamın;

Bitləyərdim nənəmin baş, yaxasın,
Yamayardım babamın çul-çuxasın,

Tez durub sübh sağardım inəyi,
Xansənəmdən diləməzdim köməyi;

Neyləyirdim bəzəyi уа düzəyi?
Dama, divara yapardım təzəyi.

Atam əllaf, babam dülgər idi,
Qardaşım culfa, əmim kargər idi,

Xanbibim falçı, nənəm bağ toxuyan,
Bizdə, haşa, yox idi bir oxuyan!

Evimizdə var idi hər nə desən:
Qatıq, ayran ilə qaymaq, nə yesən!

Nə bilirdik nə zəhirmardı kitab?
Biz olan evdə haçan vardı kitab?

Büsbütün gül kimi insanlarıdıq,
Nə müəllim və nə dərs anlarıdıq.

Dəftərin andıra qalmış sözünü
Eşidib görməmiş idik üzünü.

Boylə bir tərbiyəli evdə müdam
Bəslədiz mən kimi bir sərvi-xüram.

Vay о gündən ki, məni ad elədiz,
Elə bildiz də ki, dilşad elədiz.

Mən də sandım ki, dönüb bəxtəvərə,
Gedirəm bir nəfər insana ərə.

Nə bilim boylə də insan varmış,
Şəkli-insanda da heyvan varmış.

Ər oxurmuş da, yazarmış da, atam!
Ər deyil, möhlik azarmış da, atam!

Ər deyil, şair imiş xanəxərab!
Fikri yazmaq, oxumaq, suglu kitab….

Saldız axırda yaman hala məni,
Ərə verdiz də bu qəffala məni.

Gah yazır, gah oxuyur, gah danışır,
Gündə bir hərzə kitabnan tanışır;

Gah gedir fikrə, bərəldir gözünü,
Məhv olur oylə ki, bilmir özünü;

Sübh olunca gecələr darğa kimi,
Yatmayır, qır-qır edir qarğa kimi;

Gah da bir yatsa da vəqtində əgər,
Çəkməyir yuxladığı bir о qədər,

Qəflətən bir də görürsən ki, durur,
Yandırıb lampanı çılpaq oturur;

Başlayır yatdığı yerdə təzədən
Oxuyub yazmağa bir də təzədən.

Belə od olmaz, atam, boylə alo!
Od deyil, yanğı deyil, lovdur, lo!

Gah görürsən ki, miz üstə yıxılır,
Baxıram halına qəlbim sıxılır;

Bir qarandaş, bir-iki parə kağız
О qədər çəkmir olur qarə kağız.

Xeyrini, şərrini qanmır bu kişi!
Yorulub bircə usanmır bu kişi!

Bizim evdə baxasan hər tərəfə
Taxçaya, boxçaya ya kim, irəfə

Görəcəksən bütün işqabda kağız,
Kasada, nimçədə, boşqabda kağız;

Yığılıb dağ kimi hər yanda kitab,
Evdə, dəhlizdə və eyvanda kitab.

Deyirəm, ay kişi, bir gəl özünə,
Bu nə işdir, a kül olsun gözünə!

Bu əməl etdi səni xanəxərab,
Pulların döndü bütün oldu kitab.

Oxuduqca gözünün qarəsini
Aparır, tap başının çarəsini.

Pul gedir, tabü təvanın da gedir
Üstəlik bir quru canın da gedir.

Kəsbkarlıqdan əlin çıxdı, usan!
Ər olan yerdə görüm yox olasan!

Doğrudan da, Məmdəli, qeyrət həlal olsun sənə!
Baği-şəhdə etdiyin işrət həlal olsun sənə!
Əhlinə şah olduğun dövlət həlal olsun sənə!
Verdiyin məşruteyi-millət həlal olsun sənə!

Oldun ol gündən ki, malik rütbeyi-əcdadına,
Düşmədi el qayğısından başqa bir şey yadına,
Ədlü dadə dad verdin, yetsin allah dadına!
Yaxşı bir şöhrət qazandın adına, övladına;
Getdiyin yol, tutduğun niyyət həlal olsun sənə!
Verdiyin məşruteyi-millət həlal olsun sənə!

Afərinlər doğru yollu verdiyin peymanlara,
Əhdini ifa üçün sadir olan fərmanlara,
Həftədə bir, ayda bir and içdiyin quranlara,
Aqibət hər səmtdən cəlb etdiyin mehmanlara;
Çəkdiyin bu xani-biminnət həlal olsun sənə!
Verdiyin məşruteyi-millət həlal olsun sənə!

Müstəqillən hökmüranı olduğun İranına
Hankı xidmətdən saqındın ta toxunsun qanına?
İndi bir İran deyil, aləm güvənsin şanına….
Namına, namusuna, insafına, vicdanına….
Əhli-vicdan verdiyi qiymət həlal olsun sənə!
Doğrudan da, Məmdəli, qeyrət həlal olsun sənə!

Altı min ildən bəri mövcud olan bir məmləkət
Görməmişdi sən kimi bir şahi-vala-mərtəbət:
Niyyətin saf, etiqadın pak, qəsdin məsədət,
Millətin şad, ölkən abad, ümdə fikrin mərhəmət….
Qoydugun tac, örtdüyün xələt həlal olsun sənə!
Verdiyin məşruteyi-millət həlal olsun sənə!

Arslanlar boynuna saldırdığın zəncirlər,
Namvərlər qətlinə çəkdirdiyin şəmşirlər,
Atəşi-qəhrü qəzəblə yaxdığın təmirlər
Vəsfə şayandır, həqiqət, etdiyin tədbirlər….
Ümmi-Xaqan oğlu, bu qeyrət həlal olsun sənə!
Verdiyin məşruteyi-millət həlal olsun sənə!

“Dil mirəvəd zidəstəm, sahib dilan xudara!
Dərda ki, razi-pünhan, xahəd şod aşikara!”

Asudəlik bu saat, yerdən göyə cahanda,
Var isə vardır ancaq İranda hər məkanda:
Təbrizdə, Sərabda, Xalxalda, Xançobanda.
Qeyrətli Şahsevəndə, hər anda, hər zamanda,
Lorlarda, Şıx-Gözəldə, Keşkanda, İsfəhanda,
Tehranda, əncüməndə, qabnetdə, parlamanda.
İşlər, bütün həqiqət, sözlər bütün güvara,
“Dərda ki, razi-pünhan xahəd şod aşikara”.

Dalma təfəkküratə, qare, ki işbu halət,
Ya kimlərin gücündən İranda etdi nəşət?
Əlyövm hər tərəfdən çarpır gözə şikayət,
Hər kəsdə vəcdü-şadi, hər yerdə əmnü-rahət,
Əhvali-daxiliyyə, bilxeyrü vəssəlamət,
Dadü-sitəddə rövnəq, şirkətlə hər ticarət,
Xoşdil bütün cəmaət, razi bütün rəiyyət,
Asudə hali-millət, dair ümuri-dövlət,
Nəzmü-nəsəq mühəyya, leşkər bütün səf ara,
“Dərda ki, razi-pünhan, xahəd şod aşikara”.

Zənn etmə haziranın, səyilə bimühaba,
Bu rütbə, etilalıq, beş gündə oldu bərpа!
Yox, yox, xəta edirsən, haşa və sümmə haşa!….
Gərçi bular da az-çox, bir iş görüblər, əmma,
Keçmiş binayi-xeyrin asarıdır həmana,
Qaib müdəbbiranın tədbiridir ki, hala,
Etdikləri sədaqət bir-bir olur da peyda,
Açdıqları bulaqlar cari olur sərapa,
“Hatəssəbuhə həyyu, ya eyyühəssükara!”
Dərda ki, razi-pünhan xahəd şod aşikara”.

Bunlar əbəsmi yahu, məlulə yoxmu illət?
Himmətsizin olurmu, bunca müvəffəqiyyət?!
İran səadətində, çoxlar edindi xidmət,
Çoxlar bu məmləkətdə göstərdi səyü-qeyrət….
Zoncümlə Nəsirəddin, haqq eyləsin də rəhmət,
Hər beşdə-üçdə etdi, hər səmtə bir səyahət,
Hər bir səyahətində, sel tək axıtdı sərvət,
Yüksəldi ərşə qarşı, xaki-diyari Dara….
“Dərda ki, razi-pünhan xahəd şod aşikara”.

İştə bunun üçündür, iranlı bilməsərrət,
Dünyalara axışdı, olduqca gördü izzət ….
Hər şəhri qıl tamaşa, hər səmtə eylə diqqət:
Məşriqdə minlər ilə, məğribdə bilizafət.
Türkiyyədə ziyadə, Rusiyyədə nəhayət,
Çində, Xətadə bəh-bəh! … həp aşinayi-qürbət,
Hər sudə biltəkəssür, hər kudə bizziyadət,
İranlıdır görürsən, amma nə şanlı röyət?!
Amma nə dadlı didar, amma nə xoş qiyafət!
Hər şəxsə zahir ikən, yox ərzi-halə hacət.
Tərif üçün və bir də yoxdur dilimdə yara,
“Dərda ki, razi-pünhan xahəd şod aşikara”.

Hə, indi də Əhəd xan, ol mənbəi-ədalət!….
“Abadii” vətənçin minbabi-tabəiyyət.
Nasir tək etmək istər, isbati-qədri-millət,
Bol-bol səyahətindən məqsudu məhz ibrət,
Cudü-səxavətindən mən eyləməm hekayət
Qoy madmazellər etsin tərifini nəhayət,
İrana bənzər olsun, qoy səfheyi-Buxara.
“Dərda ki, razi-pünhan xahəd şod aşikara”.

Ey fələk, zülmün əyandır, bu necə dövri-zəmandır ki, işim ahu fəğandır, məni yandırma amandır, gözümün eşki rəvandır, ürəyim dopdolu qandır, hamı qəmdən bu yamandır ki, neçə əhli-qələmlər, buraxıb canıma qəmlər, qarışıb dərd bəhəmlər, ürəyim indi vərəmlər, qazetə, jurnala bu küfrişiyəmlər necə cürətlə rəqəmlər yazıb, islamə sitəmlər eləyirlər ki, gərək aləmi-islamdə, hər ölkədə, hər şəhrdə, dinarü dirəmlər saçılıb, məktəbi-nisvan açılıb, qız balalar məktəbə hazır olalar, elmdə mahir olalar, fəzldə bahir olalar, başdan-ayağə geyələr don, gedələr məktəbə on-on, dutalar şiveyi-bidət, oxuyub nəhvlə hikmət, alalar dərsi-təbabət, bilələr cümlə kitabət, edələr yazmağa adət, itə ismət, bata iffət… aman, ey vah! Ay allah! Bu qövm oldu nə gümrah! Bu nə şiveyi-ikrah! Bu nə zümreyi-bədxah! Salıb aləmə pərxaş, bular lal ola kaş, düşə başlarına daş! Xudaya, bu nə güftar, nə rəftar, nə murdar, nə biar, fəna karə bizi sövq eləmək fikrinə amadə olublar! Qıza lazımdır əgər bilmək: o da ev işi, paltar tikişi, köhnə yumaq, yun daramaq, don yamamaq, səhbu səranı süpürüb, kasəni, qabı üfürüb, küftə, kələm dolması, mət halvası, ət bozbaşı, ya lobyalı aş, bir dəxi təndir lavaşı eyləməyindəndir ibarət ki, əgər bunları bilməsə eyb eləməz, ancaq qıza ən lazıməli bir, iki, üç məsələni bilməyidir, bilsə olur əmrə kifayət: biri oldur ki, gəlin getdiyi evdə bacarıb qaynataya, qaynanaya çımxıra bilsin ki, ona söz deməyə etmiyə bir kimsə də cürət, biri də qaynı ilə sahibi mabeyninə bir hadiseyi-təfriqədir kim, ona dair edə hiylət ki, beş-üç gündə çox ildən qazanılmış bu qədər məhtü məhəbbət ola təbdili-ədavət; biri, həm axırı, ən ümdəsi damdabacanın, həm xoxunun, xortdanın adlarını bilməkdə gərək səy edə övrət, nə qədər faidəsi var bu işin gər ola diqqət ki, əgər ağlaya, yainki dəcəllik edə bir tifl, nəhayət anası söyləsə bu adları filfövr edər övladını rahət və qalar əqli səlamət, başı çəkməz də məlamət…
Budur aləmi-nisvan!
Budur hali-müsəlman!
Gərəkdir edə məhdud
Öz övladını insan!
Sən, əmma, hələ qanma!
Inanmırsan, inanma!
Fərəhlən əməlindən,
Utanmırsan, utanma!…

Eylə bilirdim ki, dəxi sübh olub,
Mürği-səhər tək bir ağız banladım.

Səng şikəst eylədi balü pərim,
Banlamağın hasilini anladım.

Övci-fəzadə görərək bayquşu
Səhn də qaqqıldayıram indi mən.

Bir də məni vurma, aman, səngdil,
Rəhm elə, nıqqıldayıram indi mən.

Ay çalağanlar, məni qorxuzmayın,
Mən sizə tərk eyləmişəm lanəni!

Seyr eləyiz, övci-həvada uçuz,
Mən də gəzim səhnəçəyi-xanəni.

Ağlamayın, ağlamayın, cücələr,
Banlamaram, banalamaram bir daha.

Banlamamaqdır sizə əhdim mənim,
Söyləmirəm: anlamaram bir daha!

Uçdun, ey ruhi-pürfütuhi – Həsən!
Uçuşun iztirari-təndənmi?
Qoca bülbül, niyə sovuldun sən?
Ya səfa bulmadın çəməndənmi?

Ey həqiqi mücahidi-islam!
Nəşri-irfanda etdiyincə dəvam-
Səni aləmə yaxdı yoxsa əvam?
Gedişin kəsrəti-mihəndənmi?…

Yoxsa əkdikcə toxum südqü səfa
Səni təkdir edirmiş əhli cəfa?
Gözlədikdə bu yolda şərti-vəfa,
Görmədin yardım əhli-fəndənmi?

Ey “Əkinçi” məzariatında
Bulmadınsa səmər həyatında,
İştə həngameyi-məmatında
Bu tənəbbüt deyil Həsəndənmi?

Leyk millət fəqət sifatın üçün,
Mütəzəkkir nüuti-zatın üçün,
Əsəfa, bir bina səmatın üçün
Yadigar olmasın da səndənmi?..

Həsənim, şimdi qıl behiştə xuram,
Onda Seyyid Əzimə söylə səlam;
Key məhin şairi-bədii-kəlam
Bir xəbər tutmasın vətəndənmi?

Ürəfa məskəni olan Şirvan
Cühəla xabgahidir əlan;
Bizi iğfal edən bu nüktə haman
Kəndimizdən deyil, zəmanədənmi?

Qoyma özünü tülkülüyə, adə, əkinçi!
Bir üzrlə hər gündə gəlib durma qapımda,
Yalvarma mənə, boynunu gəc vurma qapımda,
Gahi başına, gah döşünə vurma qapımda,
Ləğv olma, ədəb gözət bu məvadə, əkinçi!
Lal ol, a balam, başlama fəryadə, əkinçi!

Xoş keçmədi il çöllüyə, dehqanə, nə borcum?
Yağmadı yağış, bitmədi bir danə, nə borcum?
Əsdi qara yel çəltiyə, bostanə, nə borcum?
Getdi mənə nə fəhləliyin badə, əkinçi!
Lağ-lağ danışıb başlama fəryadə, əkinçi!

Aldı dolu eldən səru samanını, neylim?
Yainki çəyirtkə yedi bostanını, neylim?
Verdin keçən il borcuna yorğanını, neylim?
Ol indi palas satmağa amadə, əkinçi!
Lal ol, a balam, başlama fəryadə, əkinçi!

Söz açma mənə çox çalışıb, az yeməyindən,
Canın bəcəhənnəm ki, ölürsən, deməyindən!
Mən gözləmənəm, buğda çıxar, əvr bəbəyindən!
Çəltik də gətir, arpa da, buğda da, əkinçi!
Yoxsa soyaram lap dərini, adə, əkinçi!

Sən hey de “Yoxumdur” – çıxarib canını allam!
Vallahi ovub dideyi-giryanını, allam!
Şallağə tutub pərkəri-üryanını, allam!
Öz halını sal indi özün yadə, əkinçi!
Lağ-lağ danışıb başlama fəryadə, əkinçi!

Cütcü babasan, buğdanı ver, darı yeyərsən,
Su olmasa, qışda əridib qarı yeyərsən,
Daşdan yumuşaq zəhr nədir, marı yeyərsən,
Öyrəşməmisən ət-yağa dünyadə, əkinçi!
Heyvan kimi ömr eyləmisən sadə, əkinçi!

Lakin mənim insanlıq olub vəzi-mədarım,
Bəyzadəyəm, asayişədir cümlə qərarım,
Meysiz, məzəsiz, bitməz olur şamu nəharım;
İştə belədir haləti-bəyzadə, əkinçi!
Bəyzadələrin rəsmi budur, adə, əkinçi!

Ulularımızdan eşitdiyimiz

Şirvan xaqanlarından, xaqani-kəbir Mənuçöhr olsa gərək, – bir gün erkən ova getdiyi əsnadə Şamaxının şimal-qərbisində, ən yavıq məhəldə vaqe Məlhəm kəndi kənarından keçərkən, pişvazı üçün kənd əhlindən bir kimsənin gəldiyini görmədiyi halda ancaq çıpırtı yığmaqla məşğul gördüyü bir uşağı yanına çağırıb demiş ki,
– Oğlum, sizin kənddə böyük kimdi?
– Əmi, bizim kənddə ən böyük gamuşdur.
– Oğlum, mən oylə böyük demədim. Bunu demək istərdim ki, sizin kənddə adam qabağına çıxan kimdir?
– Əmi, bizim kənddə adam qabağına çıxan itdir!
– Yox, canım, yəni ağsaqqal adam kimdir?
– Əmi, adam istəsən mən, saqqal istərsən bilməm.
Şah gülərək:
– Oğlum, söylə baxayım, sən burada nə yapırsan?
– Əmi, mən burada çör-çöp toplayıram!
– Oğlum, çöp məlum, çör nədir, əcəba?
– Əmi, çöp ayaqda duran, çör isə yerə yıxılmış çıpırtı deməkdir!
Uşağın bu sözləri xaqanın xoşuna gedər, bir qızıl çıxarır.
– Al, oğlum!
– Nədir o?
– Bir qızıldır, sənə bağışlayıram.
– Sağ ol, əmi! Mən istəməm!
– Nəyə?
– Istəməm, çünki anam məni çör-çöp yığmağa göndərmiş, bu qızılı götürsəm sorar ki, nərədən buldun? Şübhələnir də, sonra mənə acıqlanar.
– Oğlum, mən Şirvanın şahı xaqanam. Anana söylə ki, qızılı mənə xaqan verdi.
Uşaq təzim edər.
– Şahım, oylə isə heç alamam, çünki padşah adama ehsan edər, bir qızıl verməz ki!.. Çox…çox… versin gərək! Anam da deyər ki, gərək sənə padşah çox versin, sən bu pulun qalanını nə yapdın? Kiçik bir uşaqda bu böyük istedadı görən xaqan uşağın oxursa, şübhəsiz, gələcəkdə böyük fazil bir şəxs olacağına əmin olduğu cəhətlə, uşağın atasını ehzar etdirib onun oxuma məsarifinə kəfil olacağını vəd ilə uşağın bir alim zatın təhti-tərbiyəsinə verilməsini vüzərayə əmr edər. Əvət, oxumaq bərəkəti sayəsindədir ki, məlhəmli dulğar Əli kişinin oğlu Şirvan şahlarının sərmayeyi təfaxüru olan “Xaqan” ləqəbini onlardan almağa kəsbi-ləyaqət edib. Xaqani Şirvani kimi bir şöhrəti-əbədiyə nail olur ki, bu gün bütün üdəba, şüəra və füzəla indində şayani-təqdir olmaqla biz şirvanlılar, xassə biz Şirvan şairləri onunla təfaxür etməkdə haqlı qalıyoruz. Iştə, oxumanın bəxş etdiyi fayda budur!

Fələ, özünü sən də bir insanmı sanırsan?!
Pulsuz kişi, insanlığı asanmı sanırsan?!

İnsan olanın cahü cəlalı gərək olsun,
İnsan olanın dövləti, malı gərək olsun,
Hümmət demirım, evləri ali gərək olsun;
Alçaq, ufacıq daxmanı samanmı sanırsan?!
Axmaq kişi, insanlığı asanmı sanırsan?!

Hər məclisi-alidə soxulma tez arayə,
Sən dur ayaq üstə, demə bir söz ümərayə,
Caiz deyil insanca danışmaq füqərayə,
Dövlətlilərin kəndini yeksanmı sanırsan?!
Axmaq kişi, insanlığı asanmı sanırsan?!

Fəqr ilə ğina əhlinə kim verdi müsavat?
Mənadə də, surətdə də var buna münafət,
Öz fəzlini pulsuz edəməz kimsə isbat,
Bu mümtənəi qabili-imkanmı sanırsan?!
Axmaq kişi, insanlığı asanmı sanırsan?!

Get vur çəkicin, işlə işin, çıxma zeyindən,
Məqsud müsavat isə ayrılma ceyindən,
Var nisbətin ərbabi-ğinayə nə şeyindən?
Bir abbasi gün mzdunu milyanmı sanırsan?!
Axmaq kişi, insanlığı asanmı sanırsan?!

Dövlətliyik, əlbəttə, şərafətdə bizimdir,
Əmlak biizmdirsə, əyalətdə bizimdir,
Divan bizim, ərbabi hökümətdə bizimdir,
Ölkə dərəbəylik deyə xan-xanmı sanırsan?!
Axmaq kişi, insanlığı asanmı sanırsan?!

Asudə dolanmaqda ikən dövlətimizdən,
Azğınlıq edirsiz hələdə nemətimizdən,
Böylə çıxacaqsınızmı bizim minnətimizdən?!
Ehsanımızın şükrünü küfranmı sanırsan?!
Axmaq kişi, insanlığı asanmı sanırsan?!

Heç bir utanırsan?!
Ya bir usanırsan?!
Əlminnətü-lillah,
Odlara yanırsan!

Gər istəsən ki, fitneyi-aləm oyanmasın,
Dövri-qəmərdə əqrəbi-zülfün dolanmasın,

Göstər çəməndə nərgisə hər sham gözlərin,
Ta sübh olunca xabi-ədəmdən oyanmasın.

Yox məndə tab vəslinə, göstərmə ruyini,
Pərvanə shəmi görsə, nə mümkündü yanmasın.

Kuyin rəqibə məskən olub, gəlmərəm dəxi,
Nə görməsin gözüm və nə könlüm bulanmasın.

Sirri-dəhanini demə naəhl zahidə,
Qoy bixəbər qalıb belə əsrari qanmasın.

Canım çıxar çıxanda xətin gülüzardə,
Eylə xətin tərash, qoy ömrüm uzanmasın.

Derlər, nəvidi-vəsl verib yar Sabirə,
Xam olmasın, bu mətləbə hərgiz inanmasın.

İstəsən könlüm kimi zülfün pərişan olmasın,
Ol qədər cövr ət mənə ah etmək imkan olmasın!

Dərdi-eşqin qəsdi-can etdisə, mən həm şakirəm,
İstərəm cismimdə dərd olsun, dəxi can olmasın!

Qoyma əğyar eyləsin kuyində cövlan, ey pəri!
Əhrimənlər maliki-mülki-Süleyman olmasın!

Atəşin ruyində əfitək yatıb geysulərin,
Türfə cadudur ki, mar atəshdə suzan olmasın!

Derlər, aşiqküş nigarım qətlimə amadədir,
Allah, allah, bir səbəb qıl kim, peşiman olmasın!

Mübtəlayi-dərdi-eşqəm, əl götür məndən, təbib!
Eylə bir tədbir kim, bu dərdə dərman olmasın!

Sabira, ümmidi-vəsl ilə qəmi-hicranə döz,
Hansı bir müşküldi kim, səbr ilə asan olmasın?!

Bir belə məsel vardır ki, “doğru danışanın papağının qulağı yırtıq olur”. Mən bu barədə çox fikirləşmişəm ki, əcəba, doğru danışanın papağının qulağı niyə gərək yırtıq olsun? Fikirləşirəm, fikirləşirəm… axırda yəqin edirəm ki, hələ gərək belə də olsun.
Məsələn, götürək ki, Məhəmməd Cəfər ağa vəfat edir, bir qədər pulu, mülki, malı və neçə nəfər uşaqları da qalır.
Təşbihən, hacı Molla Feyzi əmi, bu imanın Allah kamil eləmiş kişi, hər növ olur isə uşaqlara qəyyum olub və hər ixtiyarı da yədi-təsərrüfünə keçirir. Söz gəlişi, uşaqların anasına naməhrəm olmasın deyə, nigah da oxudur. Bəli, müsəlman olan adam gərək belə də olsun… Və səğirlərində pulundan çox xərc olmamaqdan ötrü nökərləri-zadları da azad edir. Ancaq uşaqlar nökərlərin xidmətlərin dəröhdə edə bilirlər, eləməselər də yaramaz; çünki Hacı əmi şapalaqlayır. Qaldı ki, mülk, mal və pul – onları da icarəyə və muamiləyə verib işlədir.
Bəli, vəqt o vəqt olur ki, uşaqlar böyüyürlər, indi gərək Hacı əmi uşaqlara hesab versin.
Hesab isə barmaq hesabından başlanır, yanında yatır, palçığa batır, elə qabil bir şey qalmayır ki, Hacı əmi uşaqlara versin. Burasını istəyirəm ərəbcə deyim ki, başa düşən olmasın: deməli ki, Haci əmi “bəllətü” edib “həzmi-rabə”dən oturmuş olur.
Hə, imdi deyəcəksən ki, bu sözlərinin yuxarıda dediyin misal ilə nə münasibəti var?
Yox, əzizim, bir dayan, qoy sözümü ayağa kim deyim, gör münasibəti var, yainki yoxdur.
Vəqt ki, iş bu məqamə yetişir, cəmaət arasında bu söz danışılır, məsələn, bir qəzetə müxbiri də bu sözləri eşidir, götürüb qazeteyə yazdırır.
Hərçənd Hacı əmi oylə israfçı adam deyil ki, ildə beş-on manat verib bir qəzeteyə abunə olsun və yainki gündə bir şahı verib bir nömrə alıb oxusun. Ancaq qonşudan alıb oxuduğu müftə qəzetedə nagah görür ki, bu əhvalat yazılıb, hələ olan kişinin acığı tutub, iki əlli bir qapaz müxbirin başına oylə ilişdirir ki, yazığın papağının nədir ki, öz qulağı yırtıq olur. Odur ki, deyirəm, hələ belə də gərək olsun…
Amma burada yenə bir az fikirləşirəm; fikirləşirəm ki, Hacı əmi müxbirin başına qapazı neçün ilişdirdi?
Tapıram ki, Hacı əminin elədiyi əməlin yazdığına görə…
Fikirləşirəm ki, müxbir bu sözlərin yalandan yazıb imiş, yoxsa doğurdan?
Tapıram ki, doğurdan yazıb imiş.
Fikirləşirəm ki, bu əməl yaxşı əməl [deyil] imiş, hətta hacı əminin xuşkə möminliyinə də yaraşan əməl deyil imiş.
Fikirləşirəm ki, pəs Hacı əmi qapazı öz başına ilişdirməyib müxbirin başına neçün ilişdirdi və halonki bu əməli işləyən hacı əmi özü imiş, müxbirin təqsiri nə imiş? Əcəba, buralarını hərçi fikirləşirəm, tapa bilmirəm ki, tapa bilməyəcəyəm. Deyirəm, görəsən diqqət edim, bunu tapa biləcəyəmmi?
Tapa bilsəm də Hacı əmini başa sala biləcəyəmmi? Amma, heyhat!.. Indi hər kəs bunu tapa bilsə və Hacı əmini də başa sala bilsə, buyursun, bu iş mənim işim deyil!..

Həvəs sövq eylər insanı həyatə,
Ətalət cəlb edər şəxsi məmatə;

Həvəs isal edər zatı səfayə,
Ətalər mübtəla eylər bəlayə;

Həvəs pirayeyi-əqlü hünərdir,
Ətalət mayeyi-iczü kədərdir;

Həvəsdən nəşət eylər həp fəxarət,
Ətalətdən törər min-min xəcalət;

Həvəs səhrası əmniyyətfəzadır,
Ətalət təngnası bir xətadır;

Həvəs birlə tərəqqiyyat dərkar,
Ətalətdən əməl mənkusü idbar.

Bir hörümçәk özün çәkib durdu,

Dedi fәxr ilә:-Ey ipәk qurdu!

Nә xәsilәtlә iş görürsәn sәn,

Niyә bunca ağır hörürsәn sәn?!

Gәl mәnim sənətimdə sürәtimi

Görüb iqrar qıl mәharәtimi.

İşә gircәk tamamını hörürәm,

Az zaman necә çox iş görürәm?!

Baxdı, güldü ona ipәk qurdu,

Sәrzәniş etdi, tənələr vurdu.

Dedi:-Bәrfәrz olsa, hәr yerdә

Toxuyarsan böyük, kiçik pәrdә.

De görüm, onların nәdir sәmәri?

Bәlkә dә hәr kәsә çatır zәrәri.

Leyk mәndә yox isә dә sürәt,

Yapdığım işdә var ağır qiymәt.

Alәmә faidә verir karım,

Hәr kәs istәr ola xәridarım.

Kuyini xunabeyi-çeşmimlə nəmnak eylərəm,
Kipriyimlə asitanın gərdini pak eylərəm.

Ta ki, gördüm sağəri səhbadə əksi-surətin,
Ömrlərdir ki, cəhanda xidməti-tak eylərəm.

Eşqini asan bilirdim, çəkdi ish risvalığa,
Shimdi risvayi-cəhan oldum, nədən bak eylərəm?

Boynuma saldım o ziyba tələtin zülfi-kəcın,
Türfə caduyəm, füsuni-mari-Zöhhak eylərəm.

Vəslə ümmid olsa, hicrində bu cari ünsürü,
Əşki-çeşmim seylinin mövcündə xaşak eylərəm.

Urma shanə zülfünə, narahat etmə könlümü,
Zülfünə dəydikcə şanə könlümü çak eylərəm.

Sabira, torpağa saldı sayə rəna dilbərim,
Gər mələk olsam da, labüd səcdeyi-xak eylərəm.

Xan dostu, amandı, qoyma, gəldi!
Didarı yamandı qoyma gəldi!

Vay, vay! Deyəsən bəşər deyil bu!
Bir şəklə uyan təhər deyil bu!
Allahı sevirsən, ər deyil bu!
Ərdodu, qabandı, qoyma, gəldi!
Didarı yamandı, qoyma, gəldi!

Ol gən ki, adaxladız, utandım,
Olandı, dediz, ərin inandım,
Ər böylə olurmuş?! İndi qandım;
Xandostu amandı, qoyma, gəldi!
Kirdarı yamandı, qoyma, gəldi!

Qorxdum, ay aman, yarıldı bağrm,
Bir nazik ipə sarıldı bağrım,
Gup-gup döyünüb darıldı bağrım,
Canım oda yandı, qoyma, gəldi!
Kirdarı yamandı, qoyma, gəldi!

Dudkeş kimi bir papaq başında,
Ağ tükləri bəllidir qaşında,
Gərçi qocadır – babam yaşında,
Amma sodamandı, qoyma, gəldi!
Kirdarı yamandı, qoyma, gəldi!

İyrənmişəm ağzının suyundan,
Qətran qoxusu gəlir boyundan,
Lap doğrusu qorxmuşam xoyundan,
Bir əfi ilandı, qoyma gəldi
Kirdarı yamandır, qoyma, gəldi!

Qoyma gələ, saqiya, zahidi meyxanəyə,
Dönməyə meyxanəmiz məscidi-viranəyə

Urma gireh zülfünə, eylə həzər, ey sənəm!
Oxşamasın şəkldə səbheyi-səddanəyə.

Hirz ilə, əfsun ilə olmaz ilaci-cünun,
Eşq sözündən səva söz demə divanəyə.

Badeyi-təlx içrə bu nəşəyi-şirin nədir?
Yoxsa qoyub dilbərim ləb ləbi-peymanəyə?

Şimdi ki, üzdün əlin zülfi-pərişandən,
Barı gəl izhar qıl dərdi-dilin şanəyə.

Şəmi də yaxmaqdadır atəşi-sevdayi-eşq,
Şöleyi-pərtövfüruz xasmı pərvanəyə?

Sabir o cennetrüxün kəndümi-xalin görüb,
Az qalıb Adəm kimi aldana bir danəyə.

Məftuni-səri-zülfüne qüllab gərəkməz,
Rəncuri-ləbi-ləlinə innab gərəkməz.

Məhrabə sücud ətmərəm, ey qibleyi-məqsud,
Qaşın görənə səcdeyi-mehrab gərəkməz.

Aç zülfünü, divanələri bir yerə yığma,
Bu firqəyə cəmiyyəti-əsbab gərəkməz.

Yatma xəmi-zülfündə nigarın belə rahət,
Aşiqlərə, ey xəstə könül, xab gərəkməz.

Mən nəşeyi-ləli-ləbi-canan ilə məstəm,
Saqi, mənə minbəd meyi-nab gərəkməz.

Hicrində rəvadir ciyərim qanı tökülsün,
Çeşmindən axan qətreyi-xunab gərəkməz.

Sirab eləyib ləli-ləbin Sabiri, ey şux,
Təbdari-qəm-eşqinə qəndab gərəkməz.

Mən belə esrarı qana bilmirəm,
Qanmaz olub da dolana bilmirəm!..

Axtaxana, sağda dana böyüdü,
Mən böyük ollam haçana, bilmirəm!..

Derlər utan, heç kəsə bir söz demə,
Həq sözü derkən utana bilmirəm!..

Neyləməli, göz görür, əqlim kəsir,
Mən günəşi göydə dana bilmirəm!..

Şiddəti-seylan ilə baran tökür,
Bir koma yox, daldalana bilmirəm!..

Derlər utan, hərzəvu hədyan demə,
Güc gətirir dərd, usana bilmirəm!..

Derlər, otur evdə, nədim, kasibəm,
Kəsb eləməzsəm, qazana bilmirəm!..

Derlər, a qanmaz, de yıxıl, ol, qurtar!
He, balam, doğrusu, ay dadaş, mən dəxi
Məsləhət ondan o yana bilmirəm!..

Neyliyim, ey vay! Bu urus başdılar,
Bilməyirem hardan aşıb-daşdılar?!
Ölkədə gündən-güne çoxlaşdılar,
Hər əmələ hər işə çulğaşdilar,

Qoymayln, ay köhnələr, ay yaşdılar!
Heyvərələr hər yerə dırmaşdılar!

Hər biri min günə iş icad edir,
Məclis açıb nitqlər irad edir,
Şiə ikən sünnüleri şad edir,
Sünnü ikən şiəyə imdad edir,

Sanki bunlar bir-birə qardaşdlılar,
Yoxdu təəssübləri,çaşbaşdılar!

Heç biri öz məzhəbinin hörmətin
Gözlləməyir, gözləyir el qeyrətin;
Cümləsi bir yolda qoyub niyyətin,
Xoşlamayırlar atalar adətin;

Çünki nə sünni nə qızılbaşdılar,
Bir yava şeydir bu başi daşdilar!

Əmr təəssüb ola butlan neçin?
Sünnü deyə şiyələrə can necin?
Şiə bilə sünnünü insan neçin?
Birləşə yəni bu müsəlman neçin?

Himmət edin din gedir ay başdılar!
Qoymayın aldatdı bizi saşdılar!

İndi ki, duyduz buların niyyetin
Cəhd eləyin pozmaga cəmiyyətin!
Bunları pozmaq bizə olmaz çətin,
Harda ki, gördüz, oxuyun lənətin;

Hökm eləyin, küfrlə ulğaşdılar,
Dini-xudadən qırılıb qaşdılar,
Cümləsi kafirlərə yoldaşdılar,
Çünki təəccüblər yox çaşdılar!

Pah atonnan, nə ağır yatdı bu oğlan, ölüb əəə!
Nə də tərpənməyir üstündəki yorğan, ölüb əəə!

Bu qədər qışqırığa durdu qonum-qonşu tamam,
Dəbərişməz də, veribdir deyəsən can, ölüb əəə!

Demək olmaz dirilər tək yatıb, əlbət, duracaq,
Ölülər yatmağıdır, yox buna payan, ölüb əəə!

Çox soyuqdur çıxan ahəstəcə tək-tək nəfəsi,
Bədənində donuşub, laxtalanıb qan, ölüb əəə!

Cumuxub canına bitlər, birələr, hiss eləmir,
Çalsa əqrəb də, hənuz eyləməz aman, ölüb əəə!

Hansı doktora ərz etdim onun illətini,
Dedi: çək bundan əlin, boşla, bu çoxdan ölüb əəə!

Nə “masaj”la, nə “məsnui-tənəffüslə” bunun,
Və nə “dağ” ilə olur dərdinə dərman, ölüb əəə!

Bunu hətta düşünüb cümlə müsəlman uşağı,
Hər vilayətdə deyirlər: pay atonnan, ölüb əəə!

Məzəli lap budur ki, bir parə rus damaları,
Qoşulub bunlara derlər ki, müsəlman ölüb əəə!

Aman, ay Molla dayı, bir kitab açdır, fala bax,
Tapmasan çarəsini sən də de ordan: ölüb əəə!..

*İlk dəfə “Molla Nəsrəddin” jurnalında (8 iyul 1907, N25) imzasız çap olunub

Sən piri-cəhandidəsən, ey Seyyidi-sərkar,
Məndən çək əlin, eylə gilən pir ilə rəftar!
Olmaz sənə qismət dəxi bu dövləti-didar,
Bundan sora hicrimdə ciyərqan olacaqsan!

Aşıq mənə bir mən kimi ziyba gərək olsun,
Mail gülə bir bülbüli-şeyda gərək olsun.
Səndə bu işə səbrü şəkiba gərək olsun.
Amma, bilirəm, səbr evi viran olacaqsan!

Sərü hər muydə min aşiqi nalanın var,
Məgər ey şux nə bir cismdə min canın var.

Leyliyə Qeys olur aşiq, sənə min-min Leyli,
Axtarırsan gənə bir aşiqi əcəb qanın var.

Xahişin tərki dili canıdı, mən həm etdim,
Söylə, ey yar, görüm şimdi nə fərmanın var?

Eydi əzhada qoyun kəsmə, boyun qurbanı,
Aşiqi zar kimi kəsməyə qurbanın var.

Süzi binaleyi pərvanəni gör, ey bülbül,
Səhni gülzarda ancaq sənin əfqanın var.

Həm mərəz çarəsini eyləmək asandı, təbib,
Mərəzi eşqə nə tədbir, nə fərmanın var.

Sabira, qərq edər axır səni bu seyli bəla,
Olma qafil belə kim, dideyi giryanın var.

Ey söz, nola dersəm sənə xürşidi-səmavat,
Səndən alıyor nurü ziyayi həmə zərrat.

Bir nuri-həqiqətsən, edib həq səni nazil
Kim, bəxş edəsən gülşəni-nasütə füyüzat.

Gəh lövhdə məstur, qələmdən gəhi cari,
Gəh ərşdə misbah, gəhi fərşdə mişkat.

Sübhi-əzəlidən uzun etdikdə təcəlli,
Məhv oldu cəhanı bürüyən dudeyi-zülmat.

Olmuş bütün ərbabi-nəzər aşiqi-hüsnün,
Təniri-üsyan eyləyir ərbabi-kamalat.

Bir möhibəyi-lütfi xudasən ki, həqiqət,
Insanlar edir zatın ilə fəxrü mübahat.

Sərkəşləri həp taətə məcbur ediyorsan,
Təsiri-nüfüzünla ərir sanki cəmadat.

Ey bariqeyi-fikr, əya leməyi-vicdan!
Ey şəşəeyi-qəlb, əya nuri-xəyalat!

Növi-bəşərə tərbiyə bəxş olduğun üçün
Gər dənsə səzadır sənə ümmul-ədəbiyyat.

Sənsən füsəhayi-ərəbı eylədin ilzam,
Izhar bəlağətlə, əya nuri-məqamat.

Vicdanü dili-Sabirə nəşr eylə füyuzin,
Ta kim, bitə könlündə rəyahini-kəmalat.

– Görmə! – Baş üstə, yumaram gözlərim.
– Dinmə! – Mütiəm, kəsərəm sözlərim.
– Bir söz eşitmə! – Qulağım bağlaram.
– Gülmə! – Pəkey, şamu səhər ağlaram.
– Qanma! – Bacarmam! Məni məzur tut,
Boyləcə təklifi-məhalı unut!
Qabili-imkanmı olur qanmamaq?
Məcməri-nar içrə olub yanmamaq?
Eylə xəmuş atəşi-suzanını,
Qıl məni asudə, həm öz canını.

Ey alnın ay, üzün günəş, ey qaşları kəman,
Ceyran gözün, qarışqa xəttin, kakilin ilan.

Alma çənən, çənəndə zənəxdan dərin quyu,
Kirpiklərin qamış, dodağın bal, tənin kətan.

Boynun surahi, boy-buxunun bir uca çinar,
Əndamın ağ gülüş, yanağın qırmızı ənar.

Xalın üzündə buğda, başında saçın qürab,
Qah, qah!… qəribə gülməlisən xaniman xərab!..

– Sərmayeyi-irfanı nasıl kəsb edər insan?
– Təhsili ülum ilə olur rütbeyi-irfan

– Elm isə olur hansı məkandan bizə vasil?
– Məktəbdə kitab ilə olur səylə hasil.

– Ənvai-kütüb buldu nə mərkəzdə təzayid?
– Ol mətbəədən aləmə bəxş etdi fəvayid.

– Kəşf oldu kimin sayeyi-səyində bu sənət?
– Göstərdi Hotenberq bu sənətdə məharət.

– Kafi olub icrası üçün sərvəti barı?
– Məfluk olub icrayə varınca bu şiarı!

– Yetdi necə bəs mövqeyi-ikmalə bu sənət?
– Etdi iki sərvətli zəvat ilə şərarkət.

– Şirkətlə məgər boyləcə müşkül olur asan?
– Şirkətdədir icrayi-əməl, nəfi-firavan.

– Etsək nə olur biz də belə şirkətə iqdam?
– Sus, söylə bizə təfriqəni, ta edək əncam…

Bir təbibə gedib də bir bimar
Dedi: “Mədəmdə ağrı bir şey var;

Bir dəva ver, mənə əlac eylə,
Ölürəm, careyi-mizac eylə”.

Tutdu nəbzin təbib onun dərhal:
“Nə yemişsən?” – deyə edincə sual,

Dedi: “Yanmış çörək yədim, doktur,
Yediyim bir əlavə şey yoxdur”.

Baxa qaldı təbib onun sözünə,
Istədi bir dəva tökə gözünə.

Xəstə: “Mədəmdir ağrıyan, a gözüm,
Yoxsa məfhumunuz deyilmi sözüm?”

Dedi doktor ona ki: “Ey əhməq,
Eybli olmasa gözün mütləq,

Yanmış etmək yəməz idin əsla,
Bu səbəblə yarar tökülsə dəva”.

Töhmət edir qəzetçilər, – məşəri-nası bir belə…
Özlərinin inan ki, yox fəhmü zəkası bir belə…

Mən kimi aqil olsalar şüğl edələr oğurluğu,
Zəhməti, rənci bir belə!.. Zövqü səfası bir belə…

Cümlə maarif əhlinin haləti göz önündədir,
Vəchi – məaşı bir belə!.. Dərdü, bəlası bir belə…

Madəri – elmə söylənir Məryəmə söylənən tühəm,
Elmin anası bir belə!.. Cəhlin atası bir belə…

Mən dəliyəmmi oğlumu məktəbə, dərsə sövq edəm?
Dərsin əzası bir belə!.. Xəlqin ədası bir belə…

Dərsə gedən bir uşaq
Çıxdı buz üstə qoçaq;

Sürüşdü birdən-birə,
Düşdü üz üstə yerə.

Durdu uşaq neylədi?
Buza belə söylədi:

“Sən nə yamansan, a buz!
Adam yıxansan, a buz!

Az qalıb ömrün sənin,
Yaz gələr, artar qəmin:

Əriyib suya dönərsən,
Axıb çaya gedərsən!”

İnteligentik, gəzərik naz ilə,
Ömr edərik nəşeyi dəmsaz ilə,
Həftədə bir dilbəri tənnaz ilə,
Həmdəm olub işləri sahmanlarıq
Ay bərəkallah, nə gözəl canlarıq!

Xoşlamırıq bir para nadanları,
Şiveyi nisvani müsəlmanları,
Neyləyirik Fatma, Tükəzbanları?
Annaları, Sonyaları yanlarıq
Ay bərəkallah, nə gözəl canlarıq!

Bir para biəqlü fərasət bizə,
Eyləyir isnadi qəbahət bizə,
İstəyir etsin də nəsihət bizə,
Bir bunu qanmır ki biz irfanlarıq!
Ay bərəkallah nə gözəl canlarıq!

Kimsəyə yox dəxli ki, biz işrəti,
Xoşlayırıq, boşlayırıq külfəti,
Guşeyi qəsdində olan ləzzəti,
Xaneyi viranda haçaq anlarıq?
Ay bərəkallah, nə gözəl canlarıq!

İnteligentik bu ki böhtan deyil,
Türki danışmaq bizə şayan deyil,
Türk dili qalibi irfan deyil,
Biz buna qail olan insanlarıq…
Ay bərəkallah, nə gözəl canlarıq!

Türk qəzeti versə də əqlə ziya,
Mən onu almam əlimə mütləqa,
Çünki müsəlmanca qonuşmaq mana,
Eybdir! Öz eybimizi anlarıq!
Ay bərəkallah, nə gözəl canlarıq!

Yox işimiz məcməi islam ilə,
Püxtə nasıl söhbət edər xam ilə,
Çünki klublarda sərəncam ilə,
Hər gecə bir mətləbi ünvanlarıq!
Ay bərəkallah, nə gözəl canlarıq!

Əfsus, səd əfsus sənə, ey gözəl islam!
Kimlər sənə gör indi tərəfdar olacaqdır!
Baş saçlı, ayaq çəkməli, mırt mırt danışanlar!
Din qədri bilib mömini dindar olacaqdır!

Vəz etdiyin inandı, amma sən inanmadın!
Ya liləcəb, məgər yorulub bir usanmadın?!

Yatdıqca xabi-qəflət ilə millətin sənin,
Vəqf oldu layla söyləməyə xidmətin sənin,
Hər gün genəldi daireyi-hörmətin sənin,
El uğradıqca fəqrə, şişib sərvətin sənin,
Millət arıqladıqca kökəldi ətin sənin!
Rüşvət həramdır, dedin, aldın, utanmadın!
Mali-yetimə – od – deyə uddun da, yanmadın!

Qəssabxanəni bizə darülaman dedin,
Doğru libasına bürünüb, min yalan dedin,
Olduqca müştəbih: “Qələt etmə, inan!” – dedin,
Kim yaxşı söylədisə, ona min yaman dedin,
Qeyzə gəlib bərəldi gözün, lantaran dedin;
Bir vəqt olar tanır səni, hər kimsə qanmadın!
Bu məhz bir söz idi – həqiqətdi sanmadın!

Fəssad olub da milləti daim damarladın,
Hər kəs əlindəkin yerə atdı, qamarladın,
Ciyfə dedikcə mali-cəhani toparladın,
Fani dedikcə mülkə, – imarət hamarladın,
Sərişteyi-mədaxili möhkəm yumarladın,
Rüşvət haramdır, dedin, aldın, utanmadın!
Vəz etdiyin inandı, sən inanmadın!

Qövli-sərih ikən, əcəba, “mən kəfər” sözü,
Etməkdəsən bəhaneyi-təkfir hər sözü,
Zənnim budur ki, ortada olsa gər olsa zər sözü,
Hərgiz danışmasan belə alçaq, hədər sözü,
Vicdanə, abruyə, həyayə dəyər sözü,
Bir vaxt olar tanır səni hər kimsə qanmadın!
Ya liləcəb, məgər yorulub bir usanmadın?!

Cildi-qənəmdə oldun, əcəb gürgi-canşikar,
Nəfsin susub, yorulmayaraq oldu töməxar,
Hiylən duyuldu şimdi, sənə olmaz etibar,
Əsrari-müxtəliflərin olduqca aşikar
Qalsın deyə səhayifi-dəftərdə yadigar
Bir vəqt olar tanır səni hər kimsə, qanmadın!
Ya liləcəb, məgər yorulub bir usanmadın?!

Viranə Şəmaxidə mənə gənc tapılmaz,
Bir gənc bu viranədə birənc tapılmaz.

Pistani-sənəmtək iki limu ələ keçməz,
Bir ğəbğəbi-dilbər kimi parinc tapılmaz.

Rux tutmağa dərgahına bir şah bulunmaz,
Fərzini-xirəd seyrine şətrənc tapılmaz.

Bu bağdə bir növgüli-bixar görünməz,
Bu bəzmdə bir dilbəri-biğünc tapılmaz.

Bu xaneyi-şəşdərdə iki kəb atılmaz,
Bu təxteyi-heyrətdə şeşü pənc tapılmaz.

Tərsadə pəriruy gözəl çoxdu və lakın
Səntək gözəl, ey dilbəri-Gürgənc, tapılmaz.

Şirin söz ilə saldı o ahuni kəməndə,
Sabir kimi bir rindi-süxənsənc tapılmaz.

Hali-məczubim görüb, qarə demə divanədir,
Nareyi-şüridəmi zənn etmə bir əfsanədir,
Şairəm, təbim dəniz, şeri-tərim dürdanədir,
Bəhcətim, əyşim, sürurim, vəcdim, əhrararənədir,
İncizabım cürəti-mərdaneyi-mərdanədir,
Afərinin himməti-valayi-Səttarxanədir.
Ta ki millət məcməin Tehranda viran etdilər,
Türklər Səttar xan ilə əhdü peyman etdilər,
Zülmü istibdadə qarşı nifrət elan etdilər,
Millətə milliyətə can nəqdi-qurban etdilər,
Ayeyi-Zibhi əzim itlaqi ol qurbanədir,
Afərinin himməti-valayi-Səttarxanədir.
Həq mədədkar oldu Azərbaycan etrakına,
Ali-Qacarın protest ətdilər Zöhnakina,
Ol şəhidanın səlam olsun rəvani-pakına
Kim tökülmüş qanları Təbrizü Tehran xakına
Onların cənnət deyildir mənzili ayə nədir?
Afərinin himməti-valayi-Səttarxanədir.
İştə Səttarxan, baxız, bir növ iqdimat edib,
Bir vəzirü şahı yox, dünyanı yeksər mat edib,
İrzi-islamı, vətən namusunu yüz qat edib,
Hörməti-heysiyyəti-milliyətin isbat edib,
İndi dünyanın təvəccöh nöqtəsi İranədir,
Afərinin himməti-valayi-Səttarxanədir.
İştə Səttarxan, baxız, İranı ihya eylədi,
Türklük, iranlılıq, təklifin ifa eylədi,
Bir rəshadət, bir hünər göstərdi, dəva eylədi,
Dövlətin bir əynini dünyada risva eylədi,
Qaçmayıb pərvanətək oddan, demə pərvanədir,
Afərinin himməti-valayi-Səttarxanədir.
Afərin təbriziyan, etdiz əcəb əhdə vəfa!
Düstü düshmən əl çalıb eylər sizə səd mərhəba!
Çox yaşa, dövlətli Səttarxan, əfəndim, çox yasha!
Cənnəti-əladə Peyğəmbər sizə eylər dua,
Çün bu xidmətlər bütün islamədir, insanədir,
himməti-valayi-Səttarxanədir.

Adətimiz das idi də’va günü,
Tullarıdıq əldə sapan qıjhaqıj!

Hər kəsə dəysəydi edərdi haman
Bir neçə gün ahü fəgan, ufhauf!

Mərhəm olurdu, sagalırdı yara,
Əldə qalırdı yenə can sapbasag.

İmdi revolverdi, dönüm basına,
Nagəh olur gülləfəsan partapart!

Onda görürsən yıxılıb yanbayan
Bir neçə növrəstə cəvan laybalay!

Tüf belə dövranə ki, bədtər olur
Seyri-fələk, dövri-zəman ilbəil!

Milləti-islam qırır bir-birin,
Allah, aman, bu nə yaman qırhaqır!

Qardasa bax, qardasını öldürür,
Vəhsi olub əhli-cəhan sərbəsər!

Milləti gördükcə belə hərcü mərc
Könlüm olur dopdolu qan qatbaqat.

Böylə gedərsə, Bakı əldən gedər,
Qalmaz o mə’vadə aman hiç, hiç!

Bari, xudaya, özün islah qıl,
Ta edələr pirü cəvan sülh, sülh!

Ah eylədiyim nəşeyi-qəlyanın üçündür,
Qan ağladığım qəhveyi-fıncanın üçündür;

Vəz eylədiyim hədyəvü ehsandan ancaq
Ümdə qərəzim kisəvü həmyanın üçündür;

Sərkəştəliyim xirməni-buğdalar ucundan,
Aşiftəliyim sərvətü samanın üçündür;

Fərş eylədiyim sinəmi hər gün qədəmində,–
Kəskin təməim süfrədəki nanın üçündür;

Bimar tənim küftəvü bozbaş ələmindən,
Xunin ciyərim dolma-badımcanın üçündür;

Ağzım dolusu neməti-firdovs dedikdə,–
Boşqabda qara gözlü fisincanın üçündür;

Vəsf eylədiyim zövqlə ənhari-behişti,–
Kövsər məzəli şərbəti-reyhanın üçündür;

Gördüm ki, plov bişmədədir, aclığa dözdüm,
Bildim bu tədarük şəbi-ehsanın üçündür.

Ax, bircə görəydim səni, ey sevgili varis,
Meylim sən ilə dəsti-zərəfşanın üçündür!

Münimlərə can ver, könül, uyma füqərayə,
Sinəmdə səni bəslədiyim anın üçündür.

Ahın şərəri etməz əsər bir kəsə, Hop-hop,
Bu od sənin ancaq alışan canın üçündür….

Yan, dinmə, sən allah!
Qan, dinmə, sən allah!
Həq söyləmiş olsan,
Dan, dinmə, sən allah!

Bəsdir, ey oğul, boş yerə bu elmə çalışma,
Qanun tələf oldu!
Gündüz, gecə səy eyləyibən dərsə alışma,
Canın tələf oldu!
Bu şəhrdə şoxdur, gğrürəm, rlm oxuyanlar,
Onlar nə tapıblar?
Divanədilər malını bu yolda qoyanlar
Guya ki, yatıblar.
Çoxdur zərərli adəm üçün elm oxumağın,
Sən say və deyim mən:
Əvvəl bu ki, məktəbdə olur təlx damağın,
Ey dideyi- rövşən!
Bir də gözünün nuru gedib kur olacaqsan,
Canın da sağ olmaz;
Rəngin saralıb axılı rəncir olacaqsan,
Bağrında yağ olmaz .
Axılda, tutaq, ölməyib onversətə getdin,
Qurtardın özünə də;
İnsaf ilə söylə, bu işi yaxşımı etdin?
Bir dur bu sözündə!
Sən də deyəcəksən sasalım, ya ki, demoqrat”,
Bilməm necə dersiz;
Xəlqin evini yıxdı çıxıb bir neçə bədzat,
Ax, ax, a beyinsiz!
Hər bir gədə bir az oxuyub adım olubdur,
Zakonu bəyənməz;
Çoban-çoluq oğlu bəy ilə bahəm olubdur,
Hamunu bəyənməz;
Gahi şaha bir tənə vurar, gah vəzirə,
Bax, bax, səni tarı!
Gahi ocağa şəkk eliyər, gahi də pirə,
Kafir olu barı.
Bundan sora qıl tövbə dəxi, məktəbə getmə,
Bircə usan, oğlum!
Ta baxma müəllim sözünə, ta əməl etmə,
Axır utan, oğlum!
Çıx dağa, daşa, yol kəsibən qarətə baçla,
Axırda qaçaq ol;
Sal bir beşatan boynuna, bu adətə başla;
Həmmali- yaraq ol,
Xəlqə dadanaq ol,
Hər işdə sayaq ol,
Var cana ziyanı-
Qeyrətdən uzaq ol!..

Bu çərxi-fələk tərsinə dövran edir imdi,
Fəhlə de özün daxili-insan edir imdi,

Olmaz bu ki, hər əmrə dəxalət edə fəhlə,
Dövlətli olan yerdə cəsarət edə fəhlə,
Asudə nəfəs çəkməyə halət edə fəhlə,
Yainki hüquq üstə ədavət edə fəhlə,
Bu çərxi-fələk tərsinə dövran edir imdi,
Fəhlə de özün daxili-insan edir imdi,

Fəhlə, mənə bir söylə, nədən hörmətin olsun?
Axır nə səbəb söz deməyə qüdrətin olsun?
Əl çək, bala, dövlətlilərə xidmətin olsun,
Az-çox sənə verdiklərinə minnətin olsun!…
Bu çərxi-fələk tərsinə dövran edir imdi,
Fəhlə de özün daxili-insan edir imdi,

Dövlətli, amandır, özünü salma bəlayə,
Fəhlə sözü həqq olsa da, baxma o sədayə,
Yol vermə nəfəs çəkməyə hərgiz füqərayə,
Öz şənini puç eyləmə hər bisəru payə!..
Bu çərxi-fələk tərsinə dövran edir imdi,
Fəhlə de özün daxili-insan edir imdi,

Aldanma, fəqirin olamaz əqli, zəkası,
Çün yoxdur onun sən kimi pakizə libası,
Yox sərvəti, yox dövləti, yox şalı, əbası,
Var köhnə çuxası, dəxi bir təkcə qəbası…
Bu çərxi-fələk tərsinə dövran edir imdi,
Fəhlə de özün daxili-insan edir imdi,

Istərsən əgər olmağa asudə cəhanda,
Ta olmayasan qəmlərə aludə cəhanda
Fəhlə üzüne baxma bu bihudə cəhanda,
Öz fikrini çək, ol dəxi fərsudə cəhanda,
Bu çərxi-fələk tərsinə dövran edir imdi,
Fəhlə de özün daxili-insan edir imdi,

Gör millətinin dərdini, axtarma dəvasın,
Əl çəkmə yetimin başına, kəsmə sədasın,
Zinhar qoyub dəhrdə bir xeyr füqərasın…
Yad eyləmə, şad eyləmə millət füqərasın…
Bu çərxi-fələk tərsinə dövran edir imdi,
Fəhlə de özün daxili-insan edir imdi.

Könlüm bulanır küçədə cövlanını görcək,
Nitqim tutulur hərzəvü hədyanını görcək.

Canım üzülür əldəki qalxanına baxcaq,
Qəlbim alışır beldəki patranını görcək.

Baxdıqca revolverinə əndamım olur süst,
Bağrım yarılır xəncəri-bürranını görcək.

Təfriq edəməm: məstmi, hüşyarmısan sən,–
Məstanərəviş, məşyi-pərişanını görcək.

Düşdün lotuluq məşqinə, islama uyuşma,
Öldür nerədə olsa müsəlmanını görcək.

Qoy börkünü kəc qaşının üstündə, fırılda
Kəndin kimi bir lotiyi-meydanını görcək.

Məst ol gecə-gündüz, nə bilim, yat nerələrdə,
Yum gözlərini xaneyi-viranını görcək.

Əmrədlər ilə keyfıni çək bağda, çəməndə,
Bir baxma da ətfali-ciyərqanını görcək.

Gah “iskoroxod” çəkmə, gəhi gey “lakoronni”,
Vellən gecə-gündüzdə xuramanını görcək,

Var-yoxunu sərf eylə barişnalara, ancaq
Söy həmsəri-məzlumeyi-nalanını görcək.

Gül, gül ki, cavansan,
Əyyaşi-cahansan,
Sərxoşlara cansan!
Vaxta ki, qocaldın,
Rişi döşə saldın,
Pis günlərə qaldın
Onda biləcəksən!….

Ey gül, nə əcəb silsileyi-müşki-tərin var,
Ahu nəzərin var!
Vey sərv, nə xoş can alıcı qəmzələrin var,
Həm işvələrin var!
Aldatdı cavanlarımızı nazü kirişmin,
Firuzeyi-çeşmin!
Xurmayı saçında nə bəla təlxi-bərin var,
Zəhrin, şəkərin var!
Başdan ayağa şəhd kimi safsən, ey şux,
Şəffafsan, ey şux!
Amma məkəsi-nəhl kimi niştərin var,
İncə kəmərin var.
Əbnayi-vətən vəqf eyləyir vəslinə canın,
Həm ruhi-rəvanın,
Hətta qocalardan da neçə bəxtəvərin var,
Yaxşı xəbərin var.
Etdin saçını “qufravat,” vurdun üzə “rumyan” —
Cövlan elə, cövlan!
Bir ev nə münasib sənə, hər evdə yerin var,
Hər yerdə ərin var.
Ancaq demə tacirlərə eşqin əsər etdi,
Divanəsər etdi.
Amillərə tüccardan artıq əsərin var,
Fəthin, zəfərin var.
Məktəblilər içrə deyil az söhbəti-ruyin,
Keyfiyyəti-muyin.
Dərsi-qəmi-eşqin oxuyan min nəfərin var,
Aşiftələrin var.
Qafqazlı müsəlmanlar edərsə səni qaib,
Fikr etmə əcaib.
İranlı müsəlmanları tək əbdi-dərin var,
Min dərbədərin var.
Xud sanma ki, meyxanədə çoxdur sənə üşşaq,
Didarına müştaq.
Məsciddə dəxi bir neçə xuninciyərin var,
Şuridəsərin var.
Bilməm nə füsun eylədin, ey fitneyi-əyyam,
Uydu sənə islam?!
Hər şəhrdə, hər bəldədə bəs cansüpərin var,
Dildadələrin var.
Aşiq arayıb aləmi seyr eylədin amma,
Xeyr eylədin amma,
Bir zövci-həlal ilə dolaşsan zərərin var,
Xovfin, xətərin var.
Hər xami-təmə aşiq ilə ülfətin olmaz,
Ünsiyyətin olmaz;
Varın yox edən sərxoşa əvvəl nəzərin var,
Sonra həzərin var.
Gövhər saçılır, zər saçılır yar yolunda,
Dildar yolunda.
Ey bəhr, sanırsan sənin ancaq gühərin var?
Vey kan, zərin var?
Hop-hop, demə bixud ki, mən uydum о nigarə,
Bax əhli-diyarə.
Ey qafil, özündən sənin ancaq xəbərin var!
Xunabi-tərin var,
Dərdin, kədərin var,
Çox dərdi-sərin var,
Bu köhnə başında
Tazə xəbərin var.

Millət belə batdı,
Ümmət ilə yatdı.
Xud, söylə, ay axmaq?
Daşı kim oyatdı?
Dinmə, xətərin var!

Bilməm nə görübdür bizim oğlan oxumaqdan?!
Dəng oldu qulağım!
Jurnal, qəzetə, hərzəvi hədyan oxumaqdan
İncəldi yşağım!
Əqlin aparəb bəs ki, baxır gündə qərayə,
Ya rəb, nə həmaqət,
Söz etməz əsər, çarə qalib imdi duayə,
Tədbir elə, övrət!
Lənət sənə, ifritə, sənindir bu cəhalət.
Etdin nə vəyanət!
Səndən törənibdir bizim evdə belə bidət,
Ey mayeyi- hiylət!
Dutsun çörəyim gözlərinin ağü qarasın,
Ey həmsəri- bədxah!
Haşa, oda yaxmaz ana istəkli balasın,
Kəssin səni allah!
Bu tifli oxutmaqlığa etdin məni tərgib,
Hər eylədin iğva.
İmdi nədi fikrin? İşimiz oldu bu tərkib,
çarəsi əsla.
Heyhat ki, tədbir ola da xanəxərabə,
Zail olub əqli.
Dərsə, qəzetə, məktəbə, jurnalə, kitabə
Mail olub əqli.
Yıxdın evimi, eylədin övladımı zaye,
İş keşdi məhəldən.
Mən anlamıram elm nədir, ya ki sənaye,
bu əməldən!
İstərdim o da mən kimi bir hörmətə çatsın,
Dünyadə dolansın;
Ta qol gücünə malik olub şöhrətə çatsın,
Azadə dolansın;
Bir vəqtidir imdi ki, olub Rüstəmi- dövran,
Bir ad qazanaydı;
Qarətlər edib ta ki, tapaydı sərü saman,
Bir şey də qanaydı.
Puç eylədin, övrət, bu gözəl, sadə cəvani!
Dilbilməz oğul, vay!
Rəngi saralıb, qalmıyıb əsla yarı cani,
Bir gülməz oğul, vay!
Ax, naxələf oğlum, nə çətin məşqə düşübsən,
Ey kaş, usanaydın!
Quidurluğa yox, elmə tərəf eşqə düşübsən,
Bu qübhü qanaydın!
Ey nuri- düçeşmim, oxumaqdan həzər eylə,
Saləh vələd ol, gəl!
At min, hünər öyrəş, məni də bəxtəvər eylə,
bələd ol , gəl!
Bəsdir oxudun, az qala canın tələf oldu,
Bu kardan əl çək!
Yazmaq, oxumaq başına əngəl- kələf oldu,
Əşardan əl çək!
Min elm oxuyub söz biləsən hörmətin olmaz
Bu dari- cəhanda;
Söz bəhrinə gövhər olasan qiymətin olmaz
bu zəmanda.
Yox, yox, baxıram fikrinə, səndən oğul olmaz,
Canın bəcəhənnəm!
Mırt- mırt oxumaqdan, kişi, bir qan ki, pul olmaz!
dəmadəm,
elm fərahəm,
Ol qüssəyə həmdəm;
Ömrün olacaq kəm,
Düşmən sənə aləm!..

Vəkil
Həqsizə həqli deyi, bir çox günahlara batmışam.

Həkim
Dərdi təxşis etməyib, qövm-əqraba ağlatmışam.

Tacir
Mən həlal ilə həramə bir birinə qatmışam.

Rövzəxan
Ümmətin pulun alıb, mən gözləri islatmışam.

Dərviş
Nerdə bulsam soq açıb, min-min yalan söz satmışam.

Sofi
Ruzü şəb həq-həq deyib, mən kəsi oynatmışam.

Molla
Gündə bir fitva verib, məxluqu çox aldatmışam.

Elm
Qəti-ümmid etmişəm, yeksər bu qövmi atmışam.

Cəhl
Ortada kef eyləyib, mən həm məramə çatmışam.

Şair
Bülbülə, eşqə, gülə dair yalan fırlatmışam.

Əvam
Anlamam hərgiz, cəhalət bəstərində yatmışam.

Qəzetçi
Mən çəridəm dolmaq üçün mətləbi uzatmışam.

Hər nə versən, ver, məbada vermə bir dirhəm zəkat,
Qoy acından ölsə ölsün binəva kəndli və tat.

Hər nə düz versən, ver, oğlum, borcunu vermə təmam,
Hər nə alsan, al, amandır, alma kasıbdan salam.

Hər nə etsən, et və lakin etmə meydən ictinab,
Hər nə dutsan, dut və lakin dutma bir kari-səvab.

Hər nə çəksən, çək, vəli, çəkmə xəcalət qübhdən,
Harda yatsan, yat, ayılma, durma hərgiz sübhdən.

Hər yerə gəlsən, gəl, amma gəlmə dərsə, məktəbə,
Hər kəsə uysan, uy, amma uyma dinə, məzhəbə.

Hər nə çəksən, cək, bəradər, çəkmə düz mizanını,
Çəkmə sən millət qəmin, çəkmə, çək öz qəlyanını.

Baxmasan eytamə, baxma, baxma, bax löbətlərə,
Gəlməsən imanə, gəlmə, gəlmə, gəl lənətlərə.

Olmasan bir xeyrə bais, olma, ol bais şərə,
Etməsən imdad, etmə, et sitəm acizlərə.

Qarı nənənin sözlərini sanma çərəndir,
Canım, gözüm, ay qız!
Hər kəlməsi min ləli-Yəmən, dürri-Ədəndir,
Anla sözüm, ay qız!
Çox ömr eləyib, çox da hünər etmişəm isbat
Bu dari-cəhanda.
Min hiylələri qatlaşmışam sinəmə qat-qat
Bu xeyli zəmanda.
Min il sənə nəqlin eləsəm məkri-nisanı,
Qurtarmaz, azalmaz.
Doldursam əgər məkrlə ətrafı-cəhanı,
Bir boş yeri qalmaz.
Cadu da elimdən bacarıb cin də qurtarmaz,
Əfsunumə bah-bah!..
Mən eylədiyim məkri şeytan də bacarmaz,
Vallah və billah!
Xoştaləmişsən ki, bu gün feyzi-hüzurum
Oldu sənə qismət.
Qan sözlərimi, indi sən, ey gözdəki nurum,
Qoyma keçə fürsət.
Əvvəl bu qədər bil ki, vəfadar ər olmaz, –
Aqil olur olsun;
Bir ər ki, vəfadir ola, aləmdə tapılmaz,
Cahil olur olsun;
Zinhar, vəfa etmə tələb ər dediyindən,
Sərvəqt ol, amandır!
Asudə xəyal olma bu şöhər dediyindən,
Üç-dördün alandır.
Qırx il edəsən bir kişi əmrində itaət,
Mənzurda bilməz;
Vəqta ki, qocaldın alacaq başqa bir övrət,
Baxmaz sənə, gülməz.
Ər dərdü qəmin çəkme, sən öz halına ağla,
Canı bəcəhənnəm!
Sərrişteyi-tədbirini xəlvətcə yumaqla,
Qıl könlünü xürrəm.
Tainki ayıqdır, həzər et ər dediyindən,
Ər zülmü yamandır!
Çün yuxladı, el qat cibinə zər dediyindən,
Öz rəngini yandır.
Fürsət ki, olur rəngini vur hər gecə məxfi,
Fərrarəlik öyrəş!
Ta bilməyə şeytan da götürdün necə məxfi,
Əyyarəlik öyrəş!
Çün sübh çayın içdi kişi, çıxdı kənarə,
Bidərdü qəm oldun;
Açıldı başın, indi qıl öz dərdinə çarə,
Banu hərəm oldun;
Ver Xansənəm et, yağ, düyü, bal, çay, şəkər alsın,
Gülqənd var evdə;
Artıq nə qalarsa, ona da xuşgəbər alsın,
Hərçənd var evdə,
Göndər uşağı, Şahbacını eylə xəbərdar –
Gəlsin helə-həlbət,
Gəldikdə gətirsin neçə övrətləri zinhar,
Qur məclisi-işrət.
Mindir ocağa qazanı, qaynat samavarı,
Çal nayi, qavalı;
Mehmanlara hazır elə min dürlü naharı;
Ver külçə, qoğalı,
Həm qaymağı, balı.
Ər fəhləlik etsin,
Hər gün işe getsin;
Olma ona həmqəm,
Canı bəcəhənnəm,
Sən çəkmə məlalı,
Qur məclsisi-alı,
Pozma bu cəlalı,
Ay başı bəlalı!..

Millət necə tarac olur olsun, nə işim var?!
Düşmənlərə möhtac olur olsun, nə işim var?!
Qoy mən tox olum özgələri ilə nədir karim,
Dünyavü cahan ac olur olsun nə işim var?!

Səs salma, yatanlar ayılar, qoy hələ yatsın,
Yatmışları razı deyiləm kimsə oyatsın,
Tək-tək ayılan varsada həq dadıma çatsın,
Mən salim olum cümlə cahan batsada batsın;
Millət necə tarac olur olsun, nə işim var?!
Düşmənlərə möhtac olur olsun, nə işim var?!

Salma yadıma söhbəti tarixi cahanı,
Əyyami-sələfdən demə bir sözdə filani,
Hal isə gətir meyl eləyim domlanı, nani,
Müstəqbəli görmək nə gərək, ömürdü fani;
Millət necə tarac olur olsun, nə işim var?!
Düşmənlərə möhtac olur olsun, nə işim var?!

Övladi vətən qoy hələ avarə dolansın,
Çirkabi-səfalətlə əli, başı bulansın,
Dul övrət isə sailə olsun, oda yansın,
Ancaq mənim avazeyi-şənim uçalsın;
Millət necə tarac olur olsun, nə işim var?!
Düşmənlərə möhtac olur olsun, nə işim var?!

Hər millət edir səfheyi-dünyada tərəqqi,
Eylər hərə bir mənzili-məvada tərəqqi,
Yorğan-döşəyimə düşə gər yadə tərəqqi,
Bizdə edərik aləmi-röyada tərəqqi;
Millət necə tarac olur olsun, nə işim var?!
Düşmənlərə möhtac olur olsun, nə işim var?!

Tərpənmə amandır bala, qəflətdən ayılma!
Açma gözünü, xabi-cəhalətdən ayılma!
Laylay, bala, laylay!
Yat, qal dala, laylay!

Aldanma ayıqlıqda fəraqət ola, heyhat!
Qəflətdə keçənlər kimi ləzzət ola, heyhat!
Bidar olanın başı səlamət ola, heyhat!
At başını yat, bəstəri-rahətdən ayılma!
Laylay, bala, laylay!
Yat, qal dala, laylay!

Açsan gözünü rəngü məşəqqət görəcəksən,
Millətdə qəm ümmətdə, küdurət görəcəksən,
Qıldıqca nəzər millətə heyrat görəcəksən,
Çək başına yorğanını, nikbətdən ayılma!
Laylay, bala, laylay!
Yat, qal dala, laylay!

Bir ləhzə ayıldınsa, qutar canın yuxla,
At tiryakını, meyl elə qəlyanını, yuxla,
İncinsə sağın, ver yerə sol yanın, yuxla,
İllərcə şüar etdiyin adətən ayılma!
Laylay, bala, laylay!
Yat, qal dala, laylay!

Göz nurudur uyqu, onu dur etmə gözündən,
Yol vermə məbada bir an çıxa sözündən,
Amma elə bərk yuxula ki, hətta get özündən,
Afaqı tutan şurü qiyamətdən ayılma!
Laylay, bala, laylay!
Yat, qal dala, laylay!

Ey millətin ümmidi, dilü, uşaqlar!
Validlərinin sevgili cananı, uşaqlar!

Madərləriniz etdi sizə mehrü məhəbbət,
Ağuşi- şəfəqqətdə sizi bəslədi rahət,
Validləriniz xərcinizə etdi kəfalət,
Əlminnətü- lillh. Sizə yar oldu səadət,
Olduz hərəniz bir evun oğlanı, uşaqlar!
Asudə gəzin indi bu dünyanı, uşaqlar!
Siz sərv kimi sərgəş olub biylə boy atdız,
İllik biçə tək banlıyaraq xəlqi oyatdız,
Şad oldu ğədər, madəriniz- bu boya şatdız,
Bısdir sizə gəhvareyi- naz içrə ki, yatdız,
İndi buraxın balışı, yorğanı, uşaqlar!
Həm tərk eləyin xaneyi- viranı, uşaqlar!
Vəqt oldu çıxıb kuçədə cövlan edəsiz siz,
Hərçayı gəzib, hər yeri seyran edəsiz siz,
Cəngü cədəlü qarətü talan edəsiz siz,
Hər cildə gilib, aləmi vian edəsiz siz,
Gündə atasız bur neçə patranı, uşaqlar!
Ta öyrnəsiz şibeyi- dəvanı, uşaqlar!
Vəqt oldu həvəs etməyəsiz məktəbə, dərsə,
Evdə gərək əvvəlcə ki, qoççaq olasız siz,
Həm validə, həm validəyə ağ olasız siz,
Dincəlməyələr ta nə qədər sağ olasız siz,
Hər gün döyəsiz madəri- nalanı, uşaqlar!
Ta uf deməyə qalmaya imkanı, uşaqlar!
Hər istədiyin olmasa hasil pədərindən,
Vur, yıx, cala, ta qorxuya düşsün zərərindən,
Söy ağzına cürətlə, çəkinmə hünərindən,
Biçarə xilas olmaq üçün şurü şərindən,
Çıxsın canı, satsın qabı- qazanı, uşaqlar!
Neylər dəxi ol sərvətü samanı, uşaqlar!
Bəsdir ki, oğul sahibi düşgün pədər oldu,
Xeyr oldu əcəb aqıbəti, bəxtəvər oldu,
Göz nuri hesab eylədiyi dərdi-sər oldu,
Zəhmətlə əmək verdiyi cümlə hədər oldu;
Nə ölmədi ta kim, qutara canı, uşaqlar!
Nə tapmadı öz dərdinə dərmanı, uşaqlar!.